Dr hab. n. med. i n. o zdr. Barbara Piekarska, konsultant krajowy w dziedzinie zdrowia środowiskowego, Zakład Profilaktyki Zagrożeń Środowiskowych, Alergologii i Immunologii, Warszawski Uniwersytet Medyczny
„Lepiej zapobiegać, niż leczyć – to naczelne hasło od zarania medycyny.
|Ale aby zapobiegać, należy znać przyczynę.”
dr Jacek Roik
Choroby cywilizacyjne stanowią jeden z największych problemów zdrowotnych państw wysokorozwiniętych i krajów szybko rozwijających się, w tym także Polski. Ich wspólne przyczyny i wzajemnie napędzające się powikłania tworzą zamknięte koło – zachorowanie na jedną chorobę zwiększa podatność na kolejną[1].
Do niedawna uważano, że choroby cywilizacyjne dotyczą tylko ludzi dorosłych i starszych. Niestety, coraz częściej rozpoznawane są one także u dzieci i młodzieży. Szybkie tempo życia prowadzi do sytuacji, w których brakuje czasu na działania profilaktyczne, w tym na zmianę nawyków żywieniowych, właściwy styl życia i regularne badania.
Widoczna jest także rosnąca tendencja do samoleczenia oparta na suplementach diety zakupionych pod wpływem reklam. Takie działania nie tylko nie są skuteczne, ale wręcz mogą być szkodliwe dla organizmu człowieka, dlatego też tak ważne jest stosowanie się do zaleceń medycyny opartej na faktach.
Na zdrowie i dobre samopoczucie oddziałuje wiele czynników. Te z nich, które powodują pogorszenie stanu zdrowia, niepełnosprawność, chorobę lub zgon, określane są jako czynniki ryzyka – cecha, stan lub zachowanie, które zwiększa prawdopodobieństwo zachorowania lub odniesienia obrażeń.
Czynniki ryzyka
Czynniki ryzyka – ogólny podział:
• behawioralne (związane z zachowaniem);
• fizjologiczne (dotyczą organizmu lub cech biologicznych człowieka);
• demograficzne (dotyczą całej populacji);
• środowiskowe;
• genetyczne (wynikają z genów danej osoby).
Środowiskowe czynniki ryzyka:
• liczne czynniki o charakterze społecznym, ekonomicznym, kulturowym i politycznym, a także czynniki fizyczne, chemiczne i biologiczne;
• dostęp do czystej wody i kanalizacji;
• ryzyko zawodowe;
• zanieczyszczenie powietrza;
• sytuacje społeczne.
Jakość powietrza
Określenie „jakość powietrza” odnosi się do stanu powietrza w naszym otoczeniu. Dotyczy ono składu chemicznego powietrza, a zwłaszcza zawartości w powietrzu szkodliwych dla zdrowia ludzkiego lub roślin związków chemicznych na wysokości około 2 m nad poziomem gruntu. Na tej wysokości zachodzi proces oddychania, w wyniku którego szkodliwe substancje dostają się do organizmów ludzi[2].
Jakość powietrza atmosferycznego definiowana jest jako fizyczna i chemiczna miara stężenia zanieczyszczeń w atmosferze otoczenia, na którą będzie narażona ogólna populacja[3] i wyrażana poprzez określenie poziomu danych substancji w powietrzu z odniesieniem go do ustalonego poziomu dopuszczalnego lub poziomu docelowego. W Polsce, podobnie jak w innych krajach UE, poziomy te wynikają z odpowiednich dyrektyw unijnych, które zostały implementowane do krajowego porządku prawnego.
Efekt toksyczny wywierany przez zanieczyszczenia powietrza zależy od dawki tych zanieczyszczeń oraz indywidualnej odpowiedzi organizmu. Na dawkę składa się kilka czynników. Zależy ona nie tylko od stężeń głównych składników zanieczyszczeń powietrza, tj. pyłów (PM10, PM2,5), składników gazowych, tj. tlenków siarki, tlenków azotu, wielocyklicznych węglowodorów aromatycznych (reprezentowanych przez benzo(a)piren), lecz także od czasu ich oddziaływania.
Niektóre tzw. ostre efekty pojawiają się w wyniku działania dużych stężeń w krótkim okresie. Inne, zwane efektami przewlekłymi, występować mogą po ekspozycji na względnie niskie stężenia przez długi okres. Na stężenia zanieczyszczeń powietrza w sposób pośredni wpływają warunki klimatyczne, np. brak wiatru i inwersja temperatur powodują zatrzymanie szkodliwych substancji na poziomie zabudowań mieszkalnych.
Zanieczyszczenie powietrza zagrożeniem dla zdrowia
Według WHO na całym świecie zanieczyszczenie powietrza stanowi przyczynę:
• 29% wszystkich zgonów i chorób związanych z rakiem płuc;
• 17% wszystkich zgonów i chorób spowodowanych ostrym zakażeniem dolnych dróg oddechowych;
• 24% zgonów z powodu udaru mózgu;
• 25% zgonów i chorób spowodowanych chorobą niedokrwienną serca;
• 43% wszystkich zgonów i chorób spowodowanych przewlekłą obturacyjną chorobą płuc[4].
Według Europejskiej Agencji Środowiska zanieczyszczenie powietrza jest największym środowiskowym zagrożeniem dla zdrowia w Europie, powodującym choroby układu krążenia i układu oddechowego, które prowadzą do utraty zdrowych lat życia, a w najpoważniejszych przypadkach – do przedwczesnej śmierci. Z oceny wynika, że w całej UE często dochodzi do przekroczeń norm jakości powietrza, a stężenia znacznie przekraczają najnowsze zalecenia WHO.
Niemniej w 2020 r. środki blokujące, wprowadzone w celu zminimalizowania rozprzestrzeniania się COVID-19, miały tymczasowy wpływ na emisje zanieczyszczeń powietrza z transportu drogowego i doprowadziły do poprawy jakości powietrza[5].
Pomimo redukcji emisji w 2020 r. większość ludności miejskiej UE była narażona na poziomy kluczowych zanieczyszczeń powietrza, które są szkodliwe dla zdrowia. W szczególności 96% ludności miejskiej było narażone na stężenia drobnego pyłu zawieszonego (PM2,5) przekraczające wytyczne WHO z 2021 r. wynoszące 5 μg/m3 [6].
Walka z zanieczyszczeniem powietrza stała się więc jednym z ważniejszych wyzwań. WHO umieściła je wraz ze zmianą klimatu na pierwszym miejscu listy „Ten threats to global health in 2019”[7].
Środowiskowe czynniki ryzyka zdrowotnego – znaczenie w optymalizacji działań profilaktycznych chorób cywilizacyjnych Światowa Organizacja Zdrowia opiera się na rezolucji Światowego Zgromadzenia Zdrowia (WHA) z 2015 r. Zatwierdzony został wówczas czteroletni plan mający na celu wzmożoną globalną akcję promowania prozdrowotnych działań[8]. Plan nakłania do pokierowania całym przedsięwzięciem m.in. WHO jako lidera w promowaniu działań mających na celu zmniejszenie wpływu zanieczyszczeń na zdrowie ludzi. Dodatkowo stawia na zwiększenie zdolności sektora opieki zdrowotnej i działania na poziomie lokalnym, krajowym, regionalnym i globalnym, a także prowadzenie interwencji i zmianę polityki.
WHO prowadzi inicjatywę w zakresie zdrowia miejskiego, we współpracy z innymi podmiotami ONZ i regionalnymi działaniami społeczeństwa, w celu przyspieszenia skutecznych działań miejskich redukujących zanieczyszczenie powietrza. Miałoby to się stać między innymi przez zrzeszenie osób odpowiedzialnych za sektor zdrowia, środowiska i planowania.
Ponadto WHO jest odpowiedzialna za monitorowanie tych wskaźników, które wpływają na stan zdrowia. Można do nich zaliczyć na przykład czynniki śmiertelności związanej z zanieczyszczeniem powietrza, dostęp do bioenergii w domach i jakość powietrza w miastach.
Nie mniej ważna jest profilaktyka prowadzona równolegle z powyższymi działaniami. W gestii włodarzy gmin, powiatów miast i wsi powinny znajdować się działania w zakresie zwiększania świadomości publicznej, pracowników służby zdrowia, szkół, rodziców oraz samych władz. Na ten moment dysponujemy dostatecznymi informacjami i wiedzą, aby bez problemu i w łatwy sposób (przede wszystkim skuteczny) edukować ludzi na tematy z zakresu zanieczyszczeń powietrza i profilaktyki zdrowia.
Obecnie w Europie podejmowane są różne aktywności o charakterze strategicznym, legislacyjnym, informacyjnym, technicznym, kontrolnym i finansowym na szczeblach krajowych, regionalnych i lokalnych prowadzące do zmniejszenia narażenia ludzi na zanieczyszczenia powietrza. Najważniejszym działaniem w zakresie ochrony powietrza i zdrowia Polaków jest redukcja emisji zanieczyszczeń do powietrza atmosferycznego w sposób pozwalający na efektywne osiągnięcie poprawy jego jakości i dotrzymanie standardów określonych prawem. Niemniej każdy człowiek eksponowany na podwyższone stężenia zanieczyszczeń pyłowych powietrza powinien podejmować indywidualne działania prowadzące do zmniejszania ryzyka wystąpienia potencjalnie negatywnych skutków zdrowotnych. Z uwagi na różne poziomy wrażliwości osobniczej oraz niejednorodny skład chemiczny pyłu zawieszonego i jego oddziaływanie na zdrowie człowieka opracowanie odpowiednich strategii i zaleceń dla społeczeństwa eksponowanego na pyłowe zanieczyszczenia powietrza jest zadaniem bardzo trudnym i złożonym.
Warunkiem podjęcia skutecznych indywidualnych działań profilaktycznych jest znajomość poziomów zanieczyszczenia powietrza atmosferycznego. Podstawową strategią redukcji szkód jest wypracowanie u każdego człowieka nawyku sprawdzania stanu jakości powietrza atmosferycznego za pomocą przystosowanych do tego celu narzędzi i w zależności od wyników oceny podejmowanie odpowiednich działań profilaktycznych.
Jednym z elementów procesu redukcji negatywnych skutków zdrowotnych związanych z ekspozycją ludzi na zanieczyszczone powietrze są narzędzia służące do szybkiej diagnozy jakości powietrza i powiązania jej z poziomem zagrożenia zdrowia publicznego. W Polsce działania takie są efektem transpozycji postanowień dyrektywy Parlamentu Europejskiego i Rady w sprawie jakości powietrza i czystszego powietrza dla Europy, której zapisy zobowiązują do udostępniania społeczeństwu informacji o stopniu zanieczyszczenia powietrza[9,10].
W 2008 r. Europejska Agencja Ochrony Środowiska (European Environment Agency, EEA) we współpracy z Komisją Europejską wdrożyły tzw. indeks jakości powietrza służący do porównywania jakości powietrza w różnych miastach i regionach Europy. Jednym z istotnych motywów powstania tego typu narzędzi była przede wszystkim możliwość szybkiej oceny poziomu zagrożenia zdrowia publicznego przypisanego dobowej wartości stężeń substancji zanieczyszczających powietrze[9,11]. Ocena jakości powietrza atmosferycznego umożliwia natychmiastowe podjęcie działań w przypadku wystąpienia ryzyka przekroczenia poziomów lub alarmowych poziomów substancji w powietrzu, których nawet krótkotrwałe podwyższenie może powodować zagrożenie dla zdrowia ludzi[12].
Indeksy jakości powietrza (Air Quality Index, AQI) to proste wskaźniki pozwalające ocenić jakość powietrza[13]. Wyznacza się je na podstawie pomiarów lub prognozy stężeń wybranych zanieczyszczeń powietrza, przede wszystkim pyłu zawieszonego frakcji PM10 i PM2.5, ozonu O3, dwutlenku azotu NO2, dwutlenku siarki SO2, benzenu C6H6 i tlenku węgla CO.
Na potrzeby prezentacji informacji w internecie opracowano skalę jakości powietrza odnoszącą się do poszczególnych normowanych w Polsce parametrów, dla których prowadzone są pomiary automatyczne oraz dla Indeksu Jakości Powietrza[14].
Przy opracowywaniu skali uwzględniono określone Rozporządzeniem Ministra Środowiska z dnia 24 sierpnia 2012 r. w sprawie poziomów niektórych substancji w powietrzu (Dz. U. z 2012 r., poz. 1031), które dostępne są na stronie internetowej Głównego Inspektoratu Ochrony Środowiska poziomy dopuszczalne[14].
W opracowanym i zalecanym przez Główny Inspektorat Ochrony Środowiska (GIOŚ) polskim Indeksie Jakości Powietrza dla każdego z tych zanieczyszczeń wyznaczono sześć przedziałów stężeń (klas jakości powietrza) pozwalających ocenić panujące warunki aerosanitarne[15].
Proste metody ograniczenia narażenia na zanieczyszczenie powietrza, które może podjąć każdy, to:
• przemieszczanie się pieszo, na rowerze lub środkiem transportu publicznego zamiast samochodami lub motorami;
• unikanie niecałkowitego spalania biomasy w domowych systemach grzewczych;
• unikanie spacerów lub jazdy na rowerze w godzinach szczytu ruchu samochodowego;
• uprawianie ćwiczeń w ogrodach lub parkach;
• ograniczanie spędzania czasu na powietrzu w czasie największego zanieczyszczenia, szczególnie osób z chorobami układu sercowo-naczyniowego lub chorobami układu oddechowego;
• stosowanie filtrów w systemach wentylacji w domach położonych na obszarach o największym zanieczyszczeniu powietrza[16].
Piśmiennictwo
1. Wybrane choroby cywilizacyjne XXI wieku Tom III Praca zbiorowa pod redakcją dr n. med. Krystyny Kowalczuk, prof. dr hab. n. med. Elżbiety Krajewskiej-Kułak, dr. n. o zdr. Mateusza Cybulskiego, Białystok 2017. ISBN Komplet – 978-83-944852-1-4; Tom III – 978-83-946571-4-7.
2. http://smog.imgw.pl/content/quality.
3. http://powietrze.gios.gov.pl/pjp/content/faq.
4. https://www.who.int/teams/environment-climate-change-and-health/air-quality-and-health/ambient-air-pollution [dostęp: 11.11.2022].
5. https://www.eea.europa.eu/publications/status-of-air-quality-in-Europe-2022/europes-air-quality-status-2022.
6. https://www.eea.europa.eu/ims/exceedance-of-air-quality-standards [dostęp: 2022.11.13].
7. Ten threats to global health in 2019, WHO, https://www.who.int/emergencies/ten-threats-to-global-health-in-2019 [dostęp: 13.11.2022].
8. https://dragonmask.pl/blog/zanieczyszczenie-powietrza-i-zdrowie-podsumowanie-swiatowej-organizacji-zdrowia [dostęp: 13.11.2022].
9. Krakowiak E., Cembrzyńska J. Współczesne możliwości redukcji szkód zdrowotnych wywołanych pyłowymi zanieczyszczeniami powietrza atmosferycznego. Contemporary possibilities of reducing health damage caused by particulate matter air pollution. Borgis – Medycyna Rodzinna 3/2018, s. 267–280.| DOI: 10.25121/MR.2018.21.3.267.
10. Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady 2008/50/WE z dnia 21 maja 2008 r. w sprawie jakości powietrza i czystszego powietrza dla Europy (Dz. Urz. UE L152/2008).
11. Van den Elshout S, Lèger K, Nussio F. Comparing Urban air quality in Europe in real time a review of existing air quality indices and the proposal of a common alternative. Environ Int 2008; 34(5): 720–26.
12. Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 24 sierpnia 2012 r. w sprawie poziomów niektórych substancji w powietrzu (Dz. U. 2012.1031).
13. https://powietrze.uni.wroc.pl/base/t/indeks-jakosci-powietrza.
14. http://sojp.wios.warszawa.pl/skala-jakosci-powietrza.
15. Samoliński B., Piekarska B. Jak wpływa na nas smog? Profilaktyka i leczenie. Medical Education. Warszawa 2020.
16. https://www.mp.pl/pacjent/pulmonologia/aktualnosci/177874,zanieczyszczenie-powietrza-jak-ograniczyc-skutki-zdrowotne [dostęp: 31.05.2022].
Link do nagrania:
Dzień 2., kanał 1. – czas rozpoczęcia: 4:42