Aby zrozumieć aspekty emocjonalne i motywacyjne związane z naszą obecnością w naturalnym świecie, warto pamiętać, że nasze emocje są regulowane przez trzy systemy umiejscowione w naszym układzie nerwowym. Są one odpowiedzialne za trzy podstawowe elementy naszego codziennego funkcjonowania. Pierwszy system jest związany z poczuciem zagrożenia, drugi – ze zdobywaniem zasobów, a trzeci – z poczuciem ukojenia, zadowolenia i łączności z innymi.
Tekst: dr Anna Mierzyńska, Wojkowy Instytut Medyczny – Państwowy Instytut Badawczy
System zagrożenia jest najbardziej pierwotny. Pozwala wykrywać zagrożenia w naszym otoczeniu i na nie reagować. Wiąże się z reakcją zamrożenia i ucieczki oraz trzema głównymi emocjami – lękiem, złością i obrzydzeniem.
Drugim jest system popędowy, który ma pomóc w zdobywaniu zasobów. Pozwala nam zainteresować się tymi elementami w otoczeniu, które umożliwiają realizację naszych celów oraz znajdować przyjemność w zdobywaniu ważnych dla nas zasobów. Wiąże się z motywacją do działania, realizacją ambicji oraz budowaniem poczucia własnej wartości opartym na zdobywaniu zasobów.
Trzeci system regulacji to system zadowolenia i ukojenia. Reguluje on pracę pozostałych systemów oraz pomaga nam zapewnić uczucie spokoju, poczucie dobrostanu i zadowolenia z życia, pozwala też na odczuwanie powiązania z innymi.
Abyśmy byli w stanie prawidłowo funkcjonować, te trzy systemy powinny ze sobą współpracować. Ale to właśnie system zadowolenia i ukojenia odpowiada za poczucie przywiązania i przynależności oraz pozwala na reagowanie na potrzeby własne i innych istot. Uczucia związane z połączeniem wiążą się z poczuciem empatii oraz postawą współczucia, którą możemy otoczyć zarówno samego siebie, jak i inne osoby, elementy natury czy cały świat. Rozwijanie tych postaw i umiejętności jest niezmiernie ważne dla naszego dobrostanu.
Między empatią i współczuciem istnieją pewne różnice. Empatia jest właściwością i umiejętnością, która ma charakter poznawczy. Pozwala na rozumienie doświadczenia i emocji innych istot i jest pomocna we współodczuwaniu z drugim człowiekiem lub inną istotą. Z kolei współczucie ma charakter motywacyjny. Jest związane z aktywnym działaniem. Pozwala na okazywanie troski i na niesienie pomocy. Wpływa na podejmowanie działań, które niosą ulgę i zmniejszają cierpienie.
Naszą szczególną ludzką cechą jest umiejętność odczuwania i okazywania empatii wobec natury. Dotyczy ona rozumienia i doświadczania bycia elementem świata. Jest to umiejętność zrozumienia sytuacji bytowej i emocjonalnej, w jakiej mogą znaleźć się inne istoty. Rozwijanie tego rodzaju empatii jest szczególnie ważne, gdy otaczający nas świat znajduje się w trudnej sytuacji, np. związanej z zanieczyszczeniem środowiska czy złym traktowaniem zwierząt. Ta empatia nie zawsze jest łatwa. Dużo łatwiej jest nam odczuwać empatię i współczucie wobec istot, które są bardziej do nas podobne. Badania wskazują, że jesteśmy bardziej skłonni do reagowania współczuciem wobec istot, które wzbudzają nasze pozytywne emocje. Współczucie czy pomoc łatwiej nam okazywać wobec istot, które są do nas w jakiś sposób podobne, tak jak zwierzęta naczelne czy ssaki, natomiast dużo trudniej jest nam odczuwać empatię wobec płazów czy roślin. Uważne kształtowanie tej postawy i umiejętności pomagania jest ważne, abyśmy mogli odczuwać łączność ze światem i budować pozytywne relacje z naturą.
Budowanie więzi z naturą może opierać się na dwóch elementach. Z jednej strony może być oparte na posiadaniu pewnej wiedzy, czyli informacji na temat właściwości elementów natury (biologicznych czy fizjologicznych), posiadaniu wiedzy na temat jej przydatności dla nas, dla naszego codziennego funkcjonowania. Z drugiej strony więzi te mogą zostać oparte na emocjach, które są związane z odczuwaniem zachwytu pięknem natury, nadawaniem znaczenia jej istnienia dla naszego życia oraz nadawaniem znaczenia naszych działań dla dobrostanu natury. Ta droga pozwala również na rozwijanie umiejętności okazywania troski elementom natury. Pozwala to na budowanie poczucia więzi i przekonania o byciu elementem świata i posiadaniem odpowiedzialności za świat, co z kolei przyczynia się do rozwijania postawy współczującej w odniesieniu do otaczających nas istot.
Postawa współczucia zawiera cztery podstawowe komponenty. Pierwszy komponent ma charakter poznawczy, polega na umiejętności kierowania uwagi, budowania świadomości i umiejętności rozpoznania cierpienia. Komponent afektywny związany jest z byciem poruszonym zauważonym cierpieniem, jest reakcją emocjonalną. Ważny we współczuciu jest element intencji, czyli zamiaru niesienia ulgi w cierpieniu. Element motywacyjny z kolei pozwala na budowanie gotowości do działania, które ma służyć zmniejszeniu cierpienia otaczających nas istot. Element ten wraz z intencją niesienia pomocy odróżnia empatię od współczucia.
Wymienione elementy umożliwiają nam przekazywanie współczucia zarówno od nas do innych, jak i od innych do nas, czyli umożliwiają budowanie umiejętności przyjmowania współczucia. Niezmiernie ważny jest też element odczuwania współczucia wobec siebie samego. Zgodnie z założeniami tego podejścia kształtuje się nurt terapii skoncentrowanej na współczuciu, który został stworzony przez prof. Paula Gilberta i jest rozwijany w Polsce przez dr Julię E. Wahl. W ramach podejścia skoncentrowanego na współczuciu są rozwijane umiejętności doświadczania współczucia wobec siebie i innych. Jest to również nauka dawania ukojenia samemu sobie oraz niezmiernie ważny element rozwijania i kultywowania odwagi i mądrości, która pozwala na niesienie wsparcia, współczucia i pomocy sobie samemu i innym istotom.
Rozwijanie relacji z naturą opartych na współczuciu niesie wiele różnych korzyści. Przede wszystkim pozwala zwiększyć stopień zrozumienia wzajemnych zależności pomiędzy elementami świata oraz nami i światem zewnętrznym, zwiększa naszą uważność i empatię wobec innych istot, buduje również gotowość do niesienia pomocy i okazywania troski. Tu szczególnie ważne jest wprowadzanie w proces wychowania dzieci zabawy, która zawiera elementy troski o rośliny i zwierzęta, co z kolei też może pomóc w rozwijaniu postawy współczującej wobec natury oraz zwiększa otwartość na postawę współczucia, w tym współczucia wobec siebie.
Współczucie wobec siebie, czyli self-compassion, podejście rozwijane przez dr Christine Neff, dotyczy trzech elementów postawy współczującej – okazywania życzliwości wobec siebie, czyli traktowania siebie z troską, zrozumieniem i życzliwością, uważności na to, co się wydarza, bez unikania tych trudności i nadmiernego identyfikowania się z tymi sytuacjami, oraz wspólnego doświadczania człowieczeństwa, czyli dostrzegania, że inne osoby przeżywają podobne trudności jak my, że również są niedoskonałe. I że te doświadczenia są właśnie częścią naszej ludzkiej natury, częścią bycia człowiekiem. Rozwijanie tych elementów pozwala nam na unikanie samokrytycyzmu czy skłonności do oceniania siebie i innych oraz przeciwdziała poczuciu izolacji, co jest istotne zwłaszcza w trudnych sytuacjach życiowych.
Budowanie więzi z otaczającym nas światem może być bardzo ważne dla naszego zdrowia. W opiece zdrowotnej istotne jest zwrócenie uwagi na budowanie połączenia z naturą, dzięki czemu jesteśmy w stanie zmniejszać stres, wpływać na poprawę zdrowia psychicznego, a także – poprzez wzmocnienie układu odpornościowego – jesteśmy w stanie wspierać szybszy powrót do zdrowia pacjentów. Poprzez kontakt z naturą możemy zwiększyć produktywność i kreatywność osób, którymi się opiekujemy. A dla osób, które pracują w opiece zdrowotnej obcowanie z naturą jest ważne dla regeneracji sił fizycznych i psychicznych.
Łączność z naturą jesteśmy w stanie rozwijać na kilka sposobów:
- • poprzez realny fizyczny kontakt z naturą, czyli bycie w kontakcie z elementami otaczającego nas świata,
- • poprzez świadome zauważanie emocji, które nam towarzyszą, kiedy jesteśmy w otoczeniu natury, np. gdy jesteśmy w ogrodzie czy na spacerze lub kiedy spędzamy czas ze zwierzęciem domowym,
- • poprzez docenianie i świadome zauważanie piękna otaczającego nas świata i zachwycanie się pięknem natury,
- • poprzez myślenie o tym, jakie znaczenie mają elementy natury w naszym życiu i jakie znaczenie dla natury ma nasze istnienie i działania,
- • poprzez aktywne okazywanie współczucia i troski elementom natury, czyli budowanie korzystnej postawy, dbanie o otaczający nas świat i pomaganie w jego ochronie.
- Pamiętanie o tych wszystkich sposobach postępowania może być korzystne dla naszego zdrowia, a działania, ku którym możemy się zwrócić, to np. świadome obcowanie z naturą poprzez kąpiele leśne czy medytację w otoczeniu natury, ogrodolecznictwo, obcowanie z roślinami i zwierzętami. Łączność z naturą możemy rozwijać również poprzez aktywność fizyczną w kontakcie z naturą oraz świadome działania na rzecz ochrony przyrody.
W ochronie zdrowotnej jesteśmy w stanie wprowadzać elementy, które mają charakter terapeutyczny i wspierają nasze uczestniczenie w świecie naturalnym. Możemy tego dokonać poprzez dostarczanie sobie naturalnego światła, budowanie terenów zielonych na terenach szpitalnych, wspieranie projektowania terenów służących zdrowiu, które podkreślają piękno natury i umożliwiają kontakt z nią. Ważne jest, abyśmy wspierali wdrażanie nawet drobnych zmian i abyśmy opowiadali się za opieką zdrowotną ukierunkowaną na naturę.
Tekst ukazała się w Raporcie 5. Kongresu „Zdrowie Polaków” 2023 pod red. prof. Henryka Skarżyńskiego
Link do nagrania: Natura – konieczny partner w drodze ku zdrowiu