Opracowanie: Paweł Rabiej
Moderatorzy: prof. Henryk Skarżyński, dyrektor Instytutu Fizjologii i Patologii Słuchu; Krzysztof Przybył, prezes Fundacji Polskiego Godła Promocyjnego „Teraz Polska”; Paweł Rabiej, doradca prezesa Fundacji Polskiego Godła Promocyjnego „Teraz Polska”, członek kapituły Godła „Teraz Polska” i ekspert fundacji z zakresu konsultacji społecznych
Uczestnicy: Waldemar Bojarun, wiceprezydent miasta Katowice; Zuzanna Donath-Kasiura, wicemarszałek województwa opolskiego; Agnieszka Kapała-Sokalska, członek zarządu województwa pomorskiego; Renata Kaznowska, wiceprezydent m.st. Warszawy; Małgorzata Kępa-Mitura, kierownik referatu ds. promocji i ochrony zdrowia w Wydziale Zdrowia i Profilaktyki miasta Lublina; Katarzyna Kosik-Gajewska, zastępca dyrektora Departamentu Zdrowia, Rodziny, Równego Traktowania i Polityki Społecznej Urzędu Marszałkowskiego Województwa Małopolskiego; Marcin Krzyżanowski, wicemarszałek województwa dolnośląskiego; Elżbieta Lanc, członek zarządu województwa mazowieckiego
– Cieszę się, że Państwo są z nami, bo bez samorządów nie byłoby realnej profilaktyki – powiedział na rozpoczęcie debaty prof. Henryk Skarżyński, dziękując przy okazji samorządowi Mazowsza za owocną współpracę z Instytutem Fizjologii i Patologii Słuchu w zakresie badań przesiewowych słuchu u uczniów szkół podstawowych. – Gdyby nie tak dobra współpraca, Mazowsze nie byłoby pierwszym na świecie regionem, w którym badaniami słuchu objęto całą populację dzieci rozpoczynających edukację szkolną w 2019 r. – podkreślił prof. Henryk Skarżyński.
Witając uczestników debaty, współmoderujący ją Krzysztof Przybył zaznaczał, że samorządy są najbliżej mieszkańców, a oczekiwanie długiego życia dobrej jakości jest dziś powszechne. Kluczem do spełnienia tego oczekiwania są profilaktyka i edukacja prozdrowotna obejmujące wszystkich – od najmłodszych do najstarszych – na które składa się tworzenie właściwych nawyków i postaw, tak aby do starości cieszyć się dobrym zdrowiem.
Co samorządy mogą zrobić w tym zakresie? Na jakich grupach mieszkańców należy się skupić? W jakim kierunku powinny rozwijać się samorządowe programy zdrowotne, żeby jak najlepiej odpowiadały na potrzeby mieszkańców? Czego samorządy oczekują od władz centralnych?
Profilaktyka zdrowotna ma olbrzymi potencjał w podnoszeniu jakości zdrowia oraz dobrostanu obywateli. Działania w tym zakresie powinny być traktowane jako kluczowa inwestycja społeczna, która poprawia jakość życia oraz zmniejsza koszty leczenia. Potencjał władz lokalnych jest w tym obszarze duży, jednakże samorządy mają dość przerzucania na nie zadań przez władzę centralną.
Samorządy są najbliżej mieszkańców, a oczekiwanie długiego życia w dobrej jakości jest dzisiaj powszechne wśród obywateli. Kluczem do tego, co podkreśla się we wnioskach z każdego Kongresu „Zdrowie Polaków”, są profilaktyka zdrowotna i edukacja o zdrowiu – kształtowanie prozdrowotnych nawyków i postaw od najmłodszych do najstarszych lat, dbanie o zdrowie i kondycję, programy badań przesiewowych, wczesne wykrywanie chorób.
Co mogą zrobić samorządy w zakresie edukacji zdrowotnej i profilaktyki zdrowia i jakie powinny być priorytety ich działań w obszarze profilaktyki zdrowotnej?
Uczestnicy panelu – doświadczeni samorządowcy nadzorujący obszar polityki zdrowotnej na poziomie miast oraz regionów zwracali uwagę, że potencjał samorządu w obszarze profilaktyki jest bardzo duży. Duże też są oczekiwania mieszkańców dotyczące dostępu do usług zdrowotnych, zwłaszcza po pandemii COVID-19. Potencjał ten nie jest jednak w pełni wykorzystywany, zarówno na poziomie samorządu, jak i na poziomie współpracy władzy centralnej z władzami lokalnymi. Uczestnicy dyskusji podkreślali, że samorząd powinien mieć większy wpływ na kształtowanie lokalnej polityki zdrowotnej, w tym finansowy. Szpitale są niedofinansowane, koszty ich utrzymania są przerzucane na władze lokalne, a poziom wydatków na ochronę zdrowia powinien wzrosnąć – takie są postulaty nie tylko samorządowców, lecz także ekspertów i kadry medycznej.
Z drugiej strony przeprowadzone w ostatnich latach analizy wskazują, że zaangażowanie samorządu w kształtowanie postaw prozdrowotnych mogłoby być większe. Samorządy realizują różnego rodzaju programy prozdrowotne, ale ich uwaga jest skoncentrowana przede wszystkim na podtrzymaniu funkcjonowania podstaw systemu – szpitali i POZ.
Profilaktyka zdrowotna nie wydaje się obecnie priorytetowa, samorządy zajmują się nią niejako przy okazji, i w sposób fragmentaryczny, akcyjny. Jest dodatkiem, a nie traktowanym strategicznie priorytetem. Tymczasem samorządy dysponują znacznym potencjałem instytucjonalnym – prowadzą szpitale, są organami tworzącymi podmioty lecznicze, mają możliwość silnego oddziaływania na obywateli poprzez: system edukacji, za który odpowiadają, komunikację społeczną, politykę senioralną i opiekuńczą, politykę kulturalną oraz szereg innych, szczegółowych polityk. W tym kontekście można mówić o potężnej „miękkiej sile” (soft power) samorządu, która mogłaby być znacznie efektywniej wykorzystana w kreowaniu postaw prozdrowotnych.
Uczestnicy debaty wskazywali na szanse i wyzwania w tym obszarze. Wyzwania wiążą się głównie z wydłużaniem życia, starzeniem się populacji oraz czynnikami niesprzyjającymi pozostawaniu w zdrowiu i dobrej kondycji. Szanse są związane z tworzeniem aktywnych projektów profilaktyki zdrowotnej, rozpowszechnianiem dobrych praktyk oraz tworzeniem lokalnych sojuszy do rozwiązywania konkretnych problemów zdrowotnych.
• Zwiększenie aktywności samorządów przy realizacji programów zdrowotnych o charakterze profilaktycznym. Obecnie samorządowe programy zdrowotne obejmują głównie projekty takie jak: szczepienia ochronne przeciwko grypie, szczepienia przeciwko pneumokokom, meningokokom czy HPV, profilaktyka chorób narządów ruchu (wady postawy, osteoporoza) oraz problematyka nowotworów (rak piersi, prostaty, jelita grubego).
Wiele samorządów prowadzi programy wsparcia in vitro – obecnie Polska niechlubnie pozostaje jedynym państwem Unii Europejskiej, które nie wspiera finansowo pacjentów wymagających terapii IVF. Programy in vitro są wspierane przez kilkadziesiąt samorządów. Ogólnie liczba samorządowych programów zdrowotnych w ostatnich latach zmalała. W 2017 r. Agencja Oceny Technologii Medycznych i Taryfikacji zaopiniowała ponad 350 samorządowych programów polityki zdrowotnej, w 2019 r. – około 200, natomiast w 2020 r. już tylko 97. Jednym z wyzwań jest mierzenie efektywności programów: o ile w przypadku programu in vitro miernikiem jest liczba urodzonych dzieci, o tyle w przypadku innych programów trudno niekiedy określić ich bezpośrednią efektywność. Kategoria „efektywności” działań profilaktycznych w ogóle wymaga szerszej dyskusji.
• W profilaktyce zdrowotnej potrzebne są strategia i priorytety – skupienie się na działaniach, które są obecnie najpilniejsze. Jak podkreślali uczestnicy, potężnym wyzwaniem są np. choroby psychiczne dzieci i młodzieży, ale również depresje osób starszych. Badania wskazują na niedostatecznie wczesne wykrywanie różnych chorób (cukrzyca, choroby kardiologiczne czy rak piersi, prostaty, jelita grubego).
Z punktu widzenia planowania działań i pragmatyki działania samorządu, strategia profilaktyki zdrowotnej w mieście czy regionie powinna mieć swoje źródło w lokalnych bilansach zdrowia – ocenie wyzwań zdrowotnych w regionie. Zarazem, jak podkreślali samorządowcy, władze lokalne mają dość wyręczania instytucji centralnych w ich podstawowych zadaniach, zwłaszcza jeśli nie otrzymują dodatkowych środków na te cele, a pozbawia się ich źródeł dochodów.
• Zwiększenie zaangażowania samorządów w kształtowanie edukacji zdrowotnej (health literacy).
Szkoły są przeciążone zadaniami, zmagają się z brakiem nauczycieli, programy nauczania są przeładowane. Tymczasem w programie edukacji szkolnej od pierwszych lat powinny znaleźć się również elementy kształtowania wiedzy o własnym organizmie i zdrowiu oraz zajęcia sprzyjające postawom prozdrowotnym. Powinna być to edukacja od najmłodszych lat w formie zajęć obowiązkowych. Edukację szkolną trzeba postrzegać również jako szansę kształtowania różnego rodzaju nawyków, w tym zdrowego i wartościowego odżywiania się. To kluczowy w życiu każdego człowieka okres, w którym takie nawyki mogą być ukształtowane i ugruntowane. W tym kontekście cenny byłby np. projekt zapewnienia w szkole każdemu dziecku zdrowego, zbilansowanego, ciepłego posiłku – w połączeniu z edukacją zdrowego odżywiania się.
• O ile najmłodsi są często obejmowani różnymi działaniami, o tyle gorzej jest z programami profilaktyki dla młodzieży oraz osób aktywnych zawodowo. Młodość jest okresem, w którym ekspozycja na niezdrowy styl życia jest dość wysoka, podobnie jak podatność na niego. Za mało jest ciekawych, atrakcyjnych społecznie, poruszających odbiorców programów profilaktycznych, które dotyczą takich zagrożeń jak nadużywanie alkoholu i tytoniu, korzystanie ze środków psychotropowych.
• Kolejnym wyzwaniem jest profilaktyka zdrowotna osób aktywnych zawodowo. Jak wynika z badań, wielu z nich zaniedbuje regularne monitorowanie stanu zdrowia. Wymaga to wzmocnienia roli medycyny pracy: zwiększenie znaczenia obowiązkowych badań okresowych pracowników oraz poszerzenie ich zakresu o dodatkowe testy, wykrywające groźne schorzenia. To również pole współpracy samorządu z organizacjami pracodawców i lokalnymi pracodawcami, ponieważ zdrowie i dobre samopoczucie pracowników leży także w ich interesie.
• Wyzwaniem jest także zdrowie seniorów, gdyż w tym wieku kumulują się efekty profilaktyki zdrowego stylu życia przez całe życie lub jej braku.
Jak wynika z badania PolSenior2, sami seniorzy niezbyt dbają o swoje zdrowie. Narosły mity, że osoby starsze są najczęstszymi pacjentami, a ich częste wizyty u lekarza to strategia radzenia sobie z samotnością. Wcale jednak nie są „codziennymi pacjentami” lekarza pierwszego kontaktu, a wskazywana w badaniu częstość wizyt (kilka razy w roku) stawia pod znakiem zapytania systematyczne monitorowanie ich stanu zdrowia. Gorzej dbają o swoje zdrowie mężczyźni – lekceważą symptomy chorób i zagrożenia oraz rzadziej chodzą do lekarza. Profilaktyka zdrowotna, utrzymanie aktywności, samodzielności oraz regularne badania stanu zdrowia to bardzo ważne wyzwania w tej grupie społecznej, które mocno wpływają na koszty systemu zdrowia.
• Dla samorządów wyzwaniem jest również starzenie się społeczeństwa. Obecnie 10 proc. ludności Polski w wieku 55–74 lata zmaga się z problemem długotrwałego poważnego ograniczenia sprawności z powodów zdrowotnych. Na choroby przewlekłe cierpi ponad 80 proc. osób w wieku 75+. Problemem są choroby otępienne i zaburzenia funkcji poznawczych. Koszty opieki społecznej nad tymi osobami (usługi opiekuńcze, opieka rodzin i najbliższych, leczenie) będą rosły – w tym kontekście promowanie zdrowego trybu życia przez całe życie jest długofalową inwestycją o bardzo dużej stopie zwrotu.
• W sukurs działaniom profilaktycznym mogą przyjść technologie oraz rozwój mediów społecznościowych.
Z jednej strony media społecznościowe można postrzegać jako zagrożenie dla jakości i skuteczności profilaktyki zdrowotnej (spłycanie treści, niska wiarygodność), z drugiej strony jednak gwarantują szerokie dotarcie do odbiorców, zwłaszcza ludzi młodych z pokolenia Z, praktycznie „zrośniętych” z telefonami. Rosnąca popularność aplikacji prozdrowotnych, zdrowego odżywiania się itp. może być również wykorzystana do promowania zdrowego stylu życia.
• Jak podkreślali uczestnicy debaty, strategia profilaktyki zdrowotnej powinna być wielosektorowa.
Samorządy nie wyręczą rządu i obywateli. Trzeba budować szersze sojusze i programy celowane. Sprawdza się współpraca na poziomie regionalnym (wspólne inicjatywy miast i regionów dotyczące np. zdrowia psychicznego), wymiana dobrych praktyk pomiędzy jednostkami samorządu, współpraca z organizacjami pozarządowymi. Profilaktykę zdrowotną należy traktować w powiązaniu z edukacją czy wyzwaniami klimatycznymi, wykorzystując również wrażliwość młodego pokolenia na zagrożenia klimatyczne.
Podsumowanie
Samorządy mają dobry ogląd potrzeb zdrowotnych mieszkańców oraz możliwości w zakresie skłaniania ich do zmiany postaw. Wyzwaniem są zawsze finanse, ale jeszcze większym wyzwaniem są nawyki.
Wiele osób poważniej traktuje przegląd techniczny samochodu niż przegląd raz na jakiś czas stanu swojego zdrowia. Tymczasem same kadry i nakłady na naukę czy medycynę nie zapewnią optymalnych efektów. Trudno osiągnąć bezpieczeństwo zdrowotne bez odwołania się do odpowiedzialnych postaw prozdrowotnych i kształtowania ich. Dbanie o własne zdrowie to przede wszystkim odpowiedzialność każdego obywatela. Ale samorządy mogą o tym przypominać, bo profilaktyka zdrowotna to inwestycja, która przynosi duży zwrot.
Link do nagrania:
https://youtube.com/playlist?list=PL4cRiELOM5pMPUtYqlLeQHghG-zB3rcie
Dzień 1., kanał 1. – czas rozpoczęcia: 4:39:53