Uwarunkowania uczestnictwa w programach profilaktycznych. Socjologiczna analiza wybranych badań empirycznych

pod patronatem Sekcji Socjologii Zdrowia i Medycyny Polskiego Towarzystwa Socjologicznego oraz Fundacji Kreatywnie dla Zdrowia

Moderator: dr n. hum. Krzysztof Puchalski

Uczestnicy: lek. Michał Jędrzejek, dr hab. Małgorzata Synowiec-Piłat, dr hab. Michał Wróblewski, prof. UMK

Współcześnie prowadzonych jest wiele programów profilaktycznych, których celem jest wczesne wykrywanie oraz zapobieganie chorobom. Jednak, jak pokazują dane, mimo licznych informacji przekazywanych różnymi kanałami, a nawet akcji i kampanii promujących uczestnictwo w tych programach, odsetek osób zgłaszających się na badania profilaktyczne lub nieobowiązkowe szczepienia nie zawsze jest satysfakcjonujący. Socjologiczna refleksja nad wynikami badań dotyczącymi tego problemu, rzucając światło na przyczyny niewielkiego uczestnictwa w programach profilaktycznych, może przyczynić się do zidentyfikowania barier oraz dostarczyć rekomendacji pomocnych w zwiększaniu zainteresowania ludzi tymi programami.

Czynniki będące przedmiotem zainteresowania socjologii zdrowia i medycyny, takie jak przekonania zdrowotne, opinie i postawy wobec edukacji zdrowotnej i profilaktyki chorób, stopień zaufania do medycyny i lekarzy czy posiadane kompetencje zdrowotne, mogą – obok ulokowania w strukturze społecznej oraz samego procesu komunikacji – przyczyniać się do większej lub mniejszej aktywności ludzi w sferze profilaktyki.

W panelu przedstawiono wyniki badań dotyczących opinii Polaków o szczepieniach przeciwko COVID-19, a także szczepieniach przeciwko grypie wśród personelu medycznego, jak również demograficznych, strukturalnych oraz kulturowych uwarunkowań uczestnictwa w onkologicznych badaniach profilaktycznych.

Pierwszy z wykładów w tym panelu dotyczył bardzo aktualnego i niezwykle istotnego problemu szczepień przeciwko COVID-19. Prof. dr hab. Michał Wróblewski z Instytutu Socjologii Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu, opierając się na wynikach reprezentatywnych badań sondażowych (n = 114), zrealizowanych na przełomie lat 2021 i 2022, pokazał, jak Polacy oceniają Narodowy Program Szczepień przeciwko COVID-19.

Próba podzielona została na osoby zaszczepione i niezaszczepione w proporcjach zbliżonych do poziomu wyszczepienia dorosłych mieszkańców Polski w momencie rozpoczęcia badania (66 proc. osób zaszczepionych i 34 proc. osób niezaszczepionych). Jak pokazały badania, respondenci, którzy skorzystali z Narodowego Programu Szczepień (NPS), wysoko ocenili organizację szczepień na poziomie ogólnym oraz szczegółowym. Zdecydowanie bądź raczej dobrze oceniło NPS aż 91 proc. respondentów, co pokazuje, że pod względem organizacyjnym program był dla Polaków udanym przedsięwzięciem. Również na poziomie szczegółowym opinia badanych była pozytywna. Najlepiej ocenianymi elementami programu były:
● łatwość dotarcia do punktu (88 proc. badanych zdecydowanie zgodziło się ze stwierdzeniem „z łatwością dotarłem/am do punktu szczepień”),
● rejestracja (82 proc.),
● praca pielęgniarek (77 proc.).

W badaniu zapytano również o sposoby rejestracji na szczepienie oraz miejsce przyjęcia szczepionki. Trzy najczęściej wskazywane sposoby to infolinia, strona internetowa pacjent.gov.pl oraz punkt szczepień. Tak duża popularność cyfrowego sposobu rejestracji pokazuje, że nie tylko wdrożono z sukcesem system teleinformatyczny na poziomie zarządzania punktami szczepień, lecz także odegrał on pozytywną rolę po stronie pacjentów. Z kolei najczęściej wskazywane miejsca przyjęcia szczepionki są związane z systemem ochrony zdrowia (placówki POZ, szpitale). Wydaje się, że mimo otwarcia punktów szczepień w takich miejscach jak np. galerie handlowe, szczepienia przeciwko COVID-19 traktowane były przede wszystkim jako zabieg medyczny, w związku z czym pacjenci w celu zwiększenia poczucia bezpieczeństwa wybierali częściej przestrzenie stricte medyczne.

NPS został lepiej oceniony przez kobiety i osoby powyżej 60. roku życia. Nie jest to zaskakujące, biorąc pod uwagę z jednej strony fakt, że generalnie kobiety częściej niż mężczyźni przejawiają postawy prozdrowotne, z drugiej zaś dużą popularność i wysoką akceptację szczepień przeciwko COVID-19 wśród starszych roczników. W ocenie NPS pomiędzy respondentami nie było natomiast istotnych różnic w kontekście miejsca zamieszkania. Fakt, że niezależnie od wielkości miejscowości badani podobnie oceniają NPS, pośrednio może świadczyć o zrównoważonej organizacji programu (to znaczy był on równie dobrze zorganizowany w dużych miastach, co w gminach wiejskich) oraz o wysokiej dostępności szczepień.

Badani dobrze ocenili również kampanię promocyjną, chociaż nie tak jednoznacznie pozytywnie jak organizację NPS. 64 proc. oceniło kampanię zdecydowanie bądź raczej dobrze, a 32 proc. raczej bądź zdecydowanie źle. Istotnie różną ocenę kampanii miały osoby zaszczepione i niezaszczepione. Niższa ocena osób niezaszczepionych może wynikać z dwóch kwestii. Po pierwsze osoby niezaszczepione najprawdopodobniej są sceptyczne wobec szczepień i to może mieć wpływ na ocenę kampanii. Po drugie, osoby niezaszczepione nie czuły się odpowiednimi adresatami kampanii bądź nie uważały jej za skuteczną i przekonującą. Kampanię lepiej ocenili mieszkańcy terenów wiejskich w porównaniu do mieszkańców dużych miast. Warto tutaj dodać, że w gminach wiejskich i małych miejscowościach częściej organizowano akcje promocyjne bezpośrednio angażujące obywateli (np. festyny). Co więcej, w takich miejscach częściej korzystano z organizacji zakorzenionych w lokalnej wspólnocie (koła gospodyń wiejskich, ochotnicza straż pożarna). To wszystko mogło się przełożyć na większą widzialność działań kampanijnych o charakterze lokalnym, co wpłynęło na ogólną ocenę kampanii.

Osoby zaszczepione zapytano również o obawy związane z przyjęciem szczepionki. Większość badanych (52 proc.) wskazała, że nie miała żadnych obaw. Pokazuje to, że dużą część zaszczepionych mogły stanowić osoby silnie zdeterminowane i pewne swojego wyboru. 25 proc. zaszczepionych respondentów obawiało się skutków ubocznych, a 17 proc. – poważnych powikłań zdrowotnych w przyszłości.

Osoby niezaszczepione wśród powodów nieprzyjęcia szczepionki przeciwko COVID-19 wskazywały najczęściej: skutki uboczne (49 proc. respondentów wskazało ten czynnik), brak skuteczności szczepionki (46 proc.), przekonanie o posiadaniu przeciwciał (25 proc.). Wyniki te pokazują wyraźny sceptycyzm wobec bezpieczeństwa i efektywności szczepionek, co pośrednio może wskazywać na wpływ narracji antyszczepionkowych.

Skutki uboczne stanowiły zatem poważne źródło niepokoju społecznego. Należy zaznaczyć, że obawa przed nieplanowanymi konsekwencjami zdrowotnymi jest do pewnego stopnia naturalna, zwłaszcza w przypadku szczepień bardzo szybko wprowadzonych do powszechnego użytku. W związku z tym, oprócz działań wymierzonych w przekaz antyszczepionkowy, bardzo ważne w takich sytuacjach jest wykorzystanie narzędzi, które potencjalnie mogłyby osłabić obawy przed skutkami ubocznymi. Takim narzędziem jest bez wątpienia Fundusz Kompensacyjny Szczepień Ochronnych pozwalający na wypłatę świadczeń pacjentom poszkodowanym z powodu odczynów poszczepiennych. W Polsce Fundusz Kompensacyjny przeznaczony dla pacjentów poszkodowanych wskutek szczepień przeciwko COVID-19 zaczął funkcjonować od lutego 2022 r., czyli po ponad roku od uruchomienia NPS. Biorąc pod uwagę doświadczenia innych krajów, wcześniejsze wprowadzenie Funduszu Kompensacyjnego mogłoby przyczynić się do zmniejszenia poziomu obaw w związku ze skutkami ubocznymi, a tym samym pozytywnie wpłynąć na poziom wyszczepienia.

Wyniki powyższych badań pozwalają na sformułowanie następujących rekomendacji:
• Stworzenie przejrzystego i kompleksowego systemu kompensacyjnego dla pacjentów poszkodowanych wskutek niepożądanych odczynów poszczepiennych. Ministerstwo Zdrowia zapowiedziało, że Fundusz Kompensacyjny będzie obejmował również pacjentów przyjmujących inne szczepionki niż przeciwko COVID-19. Jest to bardzo dobry krok, niemniej rozszerzeniu stosowania wypłat kompensacyjnych powinna towarzyszyć kampania informacyjna.
• Dalsze wdrożenie systemów teleinformatycznych. Wykorzystanie narzędzi online do rejestracji pacjentów i zamawiania szczepionek okazało się jednym z najmocniejszych elementów NPS. Podobna infrastruktura powinna zostać zastosowana do innych rodzajów szczepień. Tak jak w przypadku NPS wdrożenie rozwiązań cyfrowych powinno odbywać się na drodze szkoleń z wykorzystaniem metod zdalnych.
• Podniesienie kompetencji cyfrowych personelu medycznego oraz rozwój infrastruktury internetowej. Powiększająca się luka pokoleniowa sprzyja starzeniu się części zawodów medycznych (np. pielęgniarek). Osoby starsze są szczególnie narażone na ryzyko wykluczenia cyfrowego. Dalszemu wdrożeniu systemów teleinformatycznych powinny towarzyszyć działania zwiększające poziom kompetencji cyfrowych.
• Inkluzywne i lokalne działania promocyjne. Kampanie informacyjne o zasięgu ogólnopolskim są na pewno nośnikiem ważnych informacji, kształtujących postawy prozdrowotne. Niemniej duża dysproporcja w poziomie wyszczepienia pomiędzy gminami pokazuje, że potrzebne są działania bardziej nakierowane na konkretne wspólnoty lokalne. W krajach zachodnich istnieje szereg dobrych praktyk, na przykład polegających na włączaniu do działań promocyjnych lokalnych liderów opinii. W przyszłych programach szczepień powinno pojawić się więcej działań włączających mieszkańców konkretnych gmin.
• Skuteczniejsza walka z narracjami i działaniami grup antyszczepionkowych. Główne powody nieprzyjęcia szczepionki przeciwko COVID-19 (obawa przed bezpieczeństwem, przekonanie o nieskuteczności) pośrednio wskazują na upowszechnienie się argumentów grup antyszczepionkowych. Potrzebne są bardziej zdecydowane działania, na przykład związane z większą obecnością ekspertów w debacie publicznej, ale też zmierzające do niedopuszczenia najbardziej radykalnych przedstawicieli ruchu antyszczepionkowego do głównego nurtu dyskursu publicznego.
• Stworzenie transparentnego kalendarza i instrukcji szczepień przeciwko COVID-19. Zmieniające się rekomendacje dotyczące odstępów czasowych między dawkami, kolejne dawki przypominające, różne schematy dla różnych grup wiekowych czy nowe szczepionki dedykowane konkretnemu wariantowi koronawirusa – wszystko to sprawia, że konieczne jest stworzenie jasnych, zrozumiałych i transparentnych wytycznych oraz harmonogramów szczepień. Podobnie jak w przypadku szczepień ochronnych wśród dzieci, również szczepieniom na COVID-19 powinny towarzyszyć odpowiednie protokoły i schematy, które będą skutecznie komunikowane pacjentom.

Również drugi z zaprezentowanych podczas panelu referatów dotyczył problematyki szczepień. Celem wystąpienia była krytyczna, oparta na wynikach badań naukowych refleksja nad możliwościami oraz barierami pełnienia przez personel medyczny – jako autorytet w sprawach zdrowia – roli lidera zdrowotnego w promowaniu szczepień przeciwko grypie. Jak podkreślał prelegent lek. Michał Jędrzejek z Fundacji Kreatywnie dla Zdrowia, na podstawie licznych badań oraz obserwacji można stwierdzić jednoznacznie, że szczepienie przeciwko grypie jest procedurą skuteczną oraz bezpieczną (Jenkin, Mahgoub, Morales, Lambach, & Nguyen-Van-Tam, 2019), a w Polsce ze względów epidemiologicznych zalecane dla wszystkich osób od 6. miesiąca życia (Mastalerz-Migas i in., 2020), pod warunkiem braku występowania przeciwwskazań.

Personel medyczny, jako szczególnie eksponowany na potencjalne infekcje, a także opiekujący się pacjentami z grup wysokiego ryzyka ciężkiego przebiegu grypy, powinien być, według rekomendacji dużych międzynarodowych organizacji zdrowotnych, szczepiony corocznie przeciwko grypie (Jędrzejek & Mastalerz–Migas, 2021b). Wiadomo jednak, że stosowanie się do powyższych zaleceń pozostaje ogólnie na niskim poziomie (w szerokim zakresie 2–60 proc.), poza tym jest ono zmienne zarówno w poszczególnych sezonach epidemicznych, jak i wśród poszczególnych grup zawodowych personelu medycznego (Jędrzejek & Mastalerz-Migas, 2021a).

Wybory zdrowotne ludzi funkcjonujących w kręgu kultury euro-amerykańskiej w coraz większym zakresie oparte są na osiągnięciach wiedzy naukowej. Profesjonaliści medyczni powinni być podstawowym źródłem informacji o zdrowiu i chorobie, w tym o znaczeniu, skuteczności oraz bezpieczeństwie szczepień. Warto podkreślić, że ze względu na wysokie kompetencje i doświadczenie zawodowe personel medyczny – szczególnie podstawowej opieki zdrowotnej – darzony jest zaufaniem, co może mieć pozytywny wpływ na zachowania zdrowotne ogółu populacji (Jędrzejek & Synowiec-Piłat, 2020).

Jednak należy pamiętać, że na porady i opiekę udzielaną pacjentom przez lekarzy mają wpływ także ich osobiste zachowania i postawy prozdrowotne (Fletcher, 2013). Badania potwierdzają, że większy odsetek pacjentów zostaje zaszczepionych przeciwko grypie, jeśli ich lekarz był również zaszczepiony (Frank, Dresner, Shani, & Vinker, 2013). Z racji, że niektórzy pracownicy ochrony zdrowia nie są (i nie chcą być) zaszczepieni, istnieje realna obawa oraz ryzyko, że niezdecydowani pracownicy mogą rozszerzyć obawy dotyczące szczepień na populację ogólną, rzadziej zalecać szczepienie swoim pacjentom, a także zmniejszyć zaufanie do szczepień (WHO, 2015). Jest to zatem kolejny argument przemawiający za wysiłkami na rzecz zwiększenia wskaźników szczepień przeciwko grypie wśród pracowników ochrony zdrowia.

Zarówno doniesienia ze światowej literatury, jak i badania własne potwierdzają, że najczęstszym deklarowanym motywem wykonywania szczepień przeciwko grypie w grupie personelu medycznego jest chęć ochrony własnej przed zachorowaniem, jak i ochrona bliskich (Jędrzejek & Mastalerz-Migas, 2021a, 2022). Z kolei wśród licznych barier można wymienić błędne przekonania na temat skuteczności oraz bezpieczeństwa szczepień, jak i bariery organizacyjne.

W związku z powyższym zasadne wydają się następujące rekomendacje:
• Z uwagi na realny i wymierny wpływ personelu medycznego jako autorytetu na wybory zdrowotne oraz fakt, że indywidualne postawy oraz przekonania personelu medycznego w zakresie szczepień mogą przekładać się bezpośrednio na wskaźniki zaszczepienia w populacji ogólnej, twórcy oraz realizatorzy kampanii mających na celu zwiększenie wskaźnika zaszczepienia przeciwko grypie powinni uwzględnić w swoich działaniach również personel medyczny jako oddzielną grupę odbiorców działań.
• Działania na rzecz promocji szczepień przeciwko grypie wśród personelu medycznego powinny odwoływać się do głównych motywów akceptacji szczepień przez tę grupę, tj. chęci ochrony własnej oraz bliskich, a także korygować błędne przekonania na temat szczepień, głównie na temat ich skuteczności oraz bezpieczeństwa, z wykorzystaniem treści edukacyjnych opartych na faktach naukowych. Dobrze zorganizowana kampania w kontekście logistycznym również może przyczynić się do zwiększenia wskaźników zaszczepienia przeciwko grypie wśród personelu medycznego.

Trzeci z wykładów, przygotowany przez dr hab. Małgorzatę Synowiec-Piłat (Sekcja Socjologii Zdrowia i Medycyny Polskiego Towarzystwa Socjologicznego; Fundacja Kreatywnie dla Zdrowia) oraz lek. Michała Jędrzejka (Fundacja Kreatywnie dla Zdrowia), poświęcony był społeczno-kulturowym uwarunkowaniom uczestnictwa wrocławian w onkologicznych badaniach profilaktycznych. Nowotwory złośliwe stanowią narastający od ponad 100 lat problem zdrowotny, społeczny oraz ekonomiczny. Jest to druga, po chorobach układu krążenia, przyczyna zgonów w Polsce (KRN, 2020).

Warto również dodać, że Polska należy do krajów o najwyższych wskaźnikach umieralności na nowotwory (EUROSTAT, 2018; Wojtyniak, Stokwiszewski, Goryński & Poznańska, 2012). W okresie 1965–2018 liczba zachorowań onkologicznych wzrosła czterokrotnie (ESP, 2013). Mimo znaczącego postępu efektu leczenia nowotworów w Polsce jego wyniki nadal są gorsze niż większości krajów Unii Europejskiej, a Polska zajmuje ostatnie miejsce w rankingu skuteczności leczenia. Jednym z regionów w kraju o najwyższym udziale choroby nowotworowej w ogólnej liczbie zgonów jest województwo dolnośląskie (4. miejsce w kraju). Pod względem umieralności na nowotwory złośliwe na 100 tys. ludności województwo dolnośląskie kolejny rok znalazło się na 1. miejscu w kraju (292,6; 291,9 w 2017 r.). W województwie dolnośląskim, w porównaniu z 2010 r., liczba zgonów z powodu nowotworów wzrosła o 21 proc. (wzrost o 15,3 proc. w przypadku nowotworów złośliwych). To województwo cechuje się wyższymi niż krajowy standaryzowanymi wskaźnikami zachorowalności na nowotwory złośliwe (ESP, 2013) zarówno w grupie mężczyzn, jak i kobiet, a także umieralnością na nowotwory złośliwe – 439,1 dla mężczyzn (3. miejsce w kraju; 403,5 dla Polski) oraz 238,6 dla kobiet (4. miejsce w kraju; 222,4 dla Polski) (KRN, 2020).

W strukturze zgonów w grupie mężczyzn w Dolnośląskiem, podobnie jak w kraju, dominuje: nowotwór płuca – 28,6 proc. (28,2 proc. dla Polski), jelita grubego – 12,8 proc. (12,6 proc. dla Polski), gruczołu krokowego – 9,4 proc. (10,1 proc. dla Polski) oraz żołądka – 5,9 proc. (5,7 proc. dla Polski) i pęcherza moczowego – 5,7 proc. (5,6 proc. dla Polski). Z kolei w grupie kobiet w Dolnośląskiem nowotwory płuca były pierwszą przyczyną zgonów z powodu nowotworów – 19,2 proc. (17,6 proc. dla Polski) i tym samym wyprzedziły ponownie (po ponad dekadzie) nowotwory piersi – 14,8 proc. (15,0 proc. dla Polski); w dalszej kolejności znajdowały się nowotwory jelita grubego – 12,0 proc. (11,8 proc. dla Polski) oraz jajnika – 5,0 proc. (6,1 proc. dla Polski) (KRN, 2020).

W związku z powyższym priorytetem polityki zdrowotnej powinny być wszelkie działania ukierunkowane na promocję zdrowia, profilaktykę oraz wczesne wykrywanie zmian nowotworowych (Synowiec-Piłat M., Jędrzejek M., 2022). W ramach działań promocji zdrowia oraz prewencji wtórnej choroby nowotworowej należy podjąć działania mające na celu zwiększenie uczestnictwa w programach profilaktyki onkologicznej, w tym w badaniach przesiewowych (skrining). W Polsce mamy trzy rodzaje badań przesiewowych: badanie cytologiczne wymazu z szyjki macicy, badanie mammograficzne piersi, krew utajona w stolcu oraz badanie endoskopowe jelita grubego.

W rozważaniach na temat przesłanek budowania programów profilaktycznych zwraca się uwagę, że ich realizacja, w tym także badań skriningowych, napotyka znaczne trudności w osiągnięciu zadowalającego poziomu realizacji, są one mało skuteczne oraz kosztowne (Ostrowska, 2011). W celu podniesienia skuteczności podejmowanych interwencji antynowotworowych niezbędne jest uwzględnienie szeregu zmiennych o charakterze społeczno-demograficznym, strukturalnym oraz kulturowym (Synowiec-Piłat, 2020). W referacie przedstawione zostały wyniki badań sondażowych (Synowiec-Piłat M., Pałęga A., Zmyślona B., Jędrzejek M., 2018) zrealizowanych w 2018 r. na populacji dorosłych (od 18. roku życia) – zdrowych (bez diagnozy nowotworowej) mieszkańcach Wrocławia (n = 898). Celem badania było określenie: 1) W jakim stopniu wrocławianie uczestniczą w onkologicznych badaniach profilaktycznych? 2) Czy uczestnictwo w onkologicznych badaniach profilaktycznych jest zależne od zmiennych:
a) społeczno-demograficznych (wiek, płeć i stan cywilny)?
b) społeczno-strukturalnych (wykształcenie respondenta, wykształcenie matki i ojca respondenta, wysokość dochodu, subiektywna ocena sytuacji materialnej gospodarstwa domowego)?
c) społeczno-kulturowych (poczucie odpowiedzialności za stan zdrowia, przekonania zdrowotne na temat wpływu profilaktyki na zdrowie oraz znaczenia profilaktyki onkologicznej)?

Profilaktyka onkologiczna kobiet – mammografia/ USG

W profilaktyce raka piersi zalecane są następujące badania: mammografia/ USG piersi oraz samobadanie piersi. W przypadku raka piersi w Polsce prowadzone są bezpłatne badania skriningowe dla kobiet w grupach ryzyka: 50–69 lat (Krajowy Rejestr Nowotworów, 2018a). Skuteczność mammograficznego badania przesiewowego w wykrywaniu raka piersi na wczesnym etapie rozwoju jest ugruntowana wieloletnimi badaniami i obserwacjami klinicznymi. Wychwycenie w porę groźnych zmian daje ponad 90 proc. szans przeżycia kolejnych 5 lat po diagnozie (Krajowy Rejestr Nowotworów, 2018a).

W profilaktyce raka piersi jako uzupełnienie mammografii, zwłaszcza w diagnostyce sutków gruczołowych, zaleca się również wykonywanie USG piersi – przede wszystkim kobietom w wieku 20–40 lat oraz po 40. roku życia, jako że badanie to pomaga wykrywać zmiany, których może nie wykazać badanie mammograficzne (Polska Unia Onkologii, 2018b).

Jak pokazały badania własne, tylko 1/3 wrocławianek (38 proc. kobiet, w tym 8 proc. raz na pół roku, a 30 proc. minimum raz na rok) uczęszcza na zalecane przez specjalistów badania diagnostyczne piersi – mammografię lub USG. Natomiast 42 proc. uczęszcza na nie rzadziej niż raz na rok (w tym 28 proc. – minimum raz na 3 lata, a 20 proc. – rzadziej niż raz na 3 lata), zaś aż 20 proc. w ogóle.

Profilaktyka onkologiczna kobiet – samobadanie piersi

Jak podkreśla Polska Unia Onkologii, podstawowym i bardzo istotnym elementem w procesie wczesnego wykrywania raka piersi jest samobadanie piersi. Powinno być wykonywane regularnie, tzn. przynajmniej raz w miesiącu. W omawianym badaniu deklaruje wykonywanie samobadania 45 proc. wrocławianek (w badaniu – kategoria raz na pół roku), a ponad połowa nie stosuje się do zaleceń (55 proc., w tym nigdy nie bada się samodzielnie – 22 proc.).

Profilaktyka onkologiczna kobiet – wizyty kontrolne u ginekologa

Profilaktycznie do ginekologa uczęszcza 65 proc. wrocławianek (20 proc. – co pół roku lub częściej oraz 45 proc. – minimum raz na rok). Co najmniej raz na 3 lata do ginekologa chodzi 17 proc. badanych kobiet, natomiast 9 proc. – rzadziej niż raz na 3 lata, a nigdy lub prawie nigdy – kolejne 9 proc.

Profilaktyka onkologiczna kobiet – badania cytologiczne

Regularne wykonywanie przez kobiety badań cytologicznych jest skutecznym sposobem przeciwdziałania rakowi szyjki macicy. W kierunku raka szyjki macicy prowadzone są w Polsce bezpłatne badania skriningowe dla kobiet w grupach ryzyka: 25–59 lat (Polska Unia Onkologii, 2018c). Przykładowo w takich krajach jak Kanada czy Szwecja regularne badania przesiewowe przyczyniły się do spadku wskaźników umieralności na raka szyjki macicy nawet do 70 proc. (Kazana & Zdolińska, 2006). Badania pokazały, że aż 1/4 wrocławianek nie stosuje się do zaleceń profilaktycznych odnośnie badań cytologicznych (raz na rok, bezpłatne raz na 3 lata), w tym 10 proc. wykonuje cytologię rzadziej niż co 3 lata, a 12 proc. nigdy nie miało cytologii. W tym kontekście warto dodać, że zaleca się badanie cytologiczne raz na rok, raz na 3 lata można zaś je wykonać bezpłatnie.

Analizie poddano również społeczno-demograficzne oraz strukturalne uwarunkowania uczestnictwa wrocławianek w onkologicznych badaniach profilaktycznych. Potwierdzono następujące zależności:
• ze względu na wiek: im starsze kobiety, tym rzadziej uczestniczą w badaniach kontrolnych u ginekologa oraz badaniach cytologicznych; kobiety do 55 roku życia rzadziej uczestniczą w badaniach mammograficznych i USG;
• ze względu na wykształcenie: im niższe wykształcenie, tym rzadsze uczestnictwo respondentek w badaniach kontrolnych u ginekologa oraz w badaniach cytologicznych, a także rzadziej przeprowadzane jest samobadanie; im niższe wykształcenie rodziców, tym rzadsze uczestnictwo w badaniach mammograficznych/USG oraz w badaniach kontrolnych u ginekologa, a także rzadsze wykonywanie samobadania piersi;
• nie sprzyja profilaktyce również niska ocena warunków materialnych gospodarstwa domowego oraz niski dochód, w przypadku badań mammograficznych/ USG, cytologicznych i wizyt kontrolnych u ginekologa.

Profilaktyka onkologiczna mężczyzn

Podstawowe badania diagnostyczne związane z nowotworem gruczołu krokowego (prostaty, stercza), to badanie per rectum oraz badanie stężenia PSA (prostate specific antygen), przeprowadzanego z niewielkiej próbki krwi. Badanie to pozwala wykryć raka prostaty w bardzo wczesnym stadium rozwoju. Kolejna metoda diagnostyczna to USG prostaty, dzięki któremu można ocenić wielkość gruczołu krokowego oraz dobrać właściwą metodę leczenia. Analiza danych wykazała, że 39 proc. badanych respondentów uczestniczyło w kontrolnym badaniu prostaty przynajmniej raz w życiu; natomiast 61 proc. dorosłych wrocławian nigdy nie poddało się badaniu proktologicznemu.

Podstawą diagnostyki zmian w jądrach jest badanie ultrasonograficzne (USG). Warto dodać, że wcześnie wykryty nowotwór jąder jest w 100 procentach wyleczalny. W badaniu własnym potwierdzono, że 31 proc. mężczyzn poddało się profilaktycznemu badaniu jąder przez lekarza; 69,23 proc. dorosłych wrocławian nigdy nie uczestniczyło w tego rodzaju badaniach.

Istotną metodą profilaktyki jest w tym przypadku również regularnie wykonywanie przez mężczyzn samobadania jąder. Warto natomiast zauważyć, że aż 58,06 proc. dorosłych mężczyzn we Wrocławiu nigdy nie wykonało tego badania w ciągu całego życia.

Potwierdzono szereg istotnych statystycznie zależności pomiędzy uczestnictwem mężczyzn w onkologicznych badaniach profilaktycznych, a zmiennymi społeczno-demograficznymi i strukturalnymi. Uczestnictwu w tego rodzaju badaniach nie sprzyja:
• wiek do 45. roku życia: w przypadku badań proktologicznych jest to uzasadnione, ponieważ zaleca się tego rodzaju badania po 50. lub 55. Roku życia. Niepokojące jest to jednak w przypadku nowotworu jąder, najwyższa zachorowalność występuje bowiem wśród młodych mężczyzn (pomiędzy 15. a 40. rokiem życia),
• w przypadku zmiennej stan cywilny – rzadziej poddają się badaniom proktologicznym mężczyźni samotni, co zazwyczaj wiąże się z brakiem motywującego wsparcia w działaniach profilaktycznych ze strony partnerki. Natomiast w przypadku kontroli jąder częściej nie uczestniczyli w badaniach profilaktycznych zarówno kawalerowie, jak i żonaci/ w związkach, a najczęściej uczęszczali na nie wdowcy i rozwodnicy,
• rzadziej uczestniczą w badaniach proktologicznych oraz w kontrolnych badaniach jąder mężczyźni bezdzietni oraz posiadający 1 dziecko, najczęściej – z 2–3 dzieci lub więcej,
• w przypadku zmiennej wykształcenie matki, które powiązane jest z aspektem socjalizacji kwestii związanych ze zdrowiem w okresie dzieciństwa, rzadziej wykonywali samobadanie jąder mężczyźni, których matki miały niskie wykształcenie, co potwierdza często występująca w badaniach tendencja, że wyższe wykształcenie rodziców sprzyja prozdrowotnym wyborom i zachowaniom ich dzieci (także w wieku dorosłym).

Odwrotną jednak zależność potwierdzono w przypadku uczestnictwa w badaniach proktologicznych – częściej nie poddawali się tym badaniom mężczyźni, których matki miały wykształcenie średnie i wyższe. Ponadto zbadano również wybrane przekonania wrocławian oraz ich wpływ na uczestnictwo w onkologicznych badaniach profilaktycznych.

Przekonania wrocławian na temat profilaktyki

Subiektywne poczucie odpowiedzialności za stan zdrowia: zaledwie 1/3 ankietowanych bierze odpowiedzialność za stan swojego zdrowia (34 proc.). Aż 45 proc. wrocławian jest zdania, że za stan ich zdrowia odpowiedzialne jest przede wszystkim państwo i odpowiednie władze. Przekonania wrocławian na temat wpływu profilaktyki na zdrowie: 94 proc. wrocławian stwierdziła, że profilaktyka ma pozytywny wpływ na zdrowie człowieka, w tym 43 proc. zdecydowanie się zgadzało z tym twierdzeniem, a 51 proc. – raczej się zgadzało, według 5 proc. badanych profilaktyka nie ma wpływu na zdrowie człowieka, a 1 proc. badanych nie miał zdania na ten temat.

Przekonania na temat znaczenia profilaktyki w przeciwdziałaniu chorobom nowotworowym: większość mieszkańców Wrocławia uważa, że należy wykonywać badania profilaktyczne pod kątem „raka” (86 proc.), w tym 51 proc. twierdziło, że dotyczy to również sytuacji, gdy nie ma się żadnych dolegliwości, a 35 proc. – tylko w sytuacji, gdy są jakieś niepokojące objawy; 11 proc. jest przeciwna wykonywaniu onkologicznych badań profilaktycznych, w tym 8 proc. uważa, że nie trzeba ich robić, gdy nic nie dolega, 2 proc. twierdzi, że „co ma być, to będzie”, 1 proc. uważa, że „jeśli to nowotwór, to i tak nic nie da się zrobić” (3 proc. – nie ma zdania).

Analiza danych potwierdziła istnienie zależności pomiędzy uczestnictwem w onkologicznych badaniach a powyższymi, wyznawanymi przez respondentów przekonaniami zdrowotnymi:
● im większe poczucie odpowiedzialności za ogól¬ny stan zdrowia, tym większe prawdopodobieństwo wykonywania samobadania piersi;
● im większe przekonanie o pozytywnym wpływie profilaktyki na ogólny stan zdrowia, tym większe prawdopodobieństwo uczestnictwa w bada¬niach prostaty, kontrolnym badaniu jąder oraz wykonywania samobadania jąder;

●im większe przekonanie o pozytywnym wpływie profilaktyki nowotworowej, tym większe prawdopodobieństwo uczestnictwa w badaniach prostaty i kontrolnym badaniu jąder.

Rekomendacje

Profilaktyka ma nieocenione znaczenie w przeciwdziałaniu chorobom nowotworowym. Jednocześnie zwraca się uwagę na niski poziom uczestnictwa społeczeństwa w realizowanych w Polsce, w tym we Wrocławiu, onkologicznych programach profilaktycznych. Badacze tego zjawiska wskazują na skłonności twórców tych programów do upatrywania źródeł niepowodzeń głównie w niskiej świadomości i braku zaangażowania społeczeństwa, co prowadzić może do tzw. syndromu obwiniania ofiary. Natomiast bagatelizowanych jest szereg czynników o charakterze społeczno-kulturowym, np. kwestia nierówności społecznych, warunków życia czy przekonań zdrowotnych. Bardzo istotną kwestią, która powinna być brana pod uwagę w działaniach na rzecz zwiększenia zgłaszalności poszczególnych grup czy zbiorowości społecznych na badania profilaktyczne, jest:
● uwzględnienie wpływu zmiennych społeczno-demograficznych oraz strukturalnych;

● analiza przekonań na temat wpływu profilaktyki na zdrowie człowieka, a także poczucia odpowiedzialności za swoje zdrowie.

Jak najbardziej precyzyjne poznanie społeczno-kulturowego kontekstu funkcjonowania grupy docelowej interwencji prozdrowotnych może istotnie zwiększyć zgłaszalność na onkologiczne badania profilaktyczne.

Link do nagrania:

Dzień 1., kanał 4. – czas rozpoczęcia: 5:19:02

Piśmiennictwo

EUROSTAT. (2013). Revision of the European Standard Po­pulation.

EUROSTAT. (2018). Self-perceived health statisticsle.

Fletcher, J. (2013). Exemplary medicine: why doctors should practise what they preach. Canadian Medical Associa­tion Journal, 185(8), 635–635. https://doi.org/10.1503/ cmaj.130514.

Frank, E., Dresner, Y., Shani, M., & Vinker, S. (2013). The as­sociation between physicians’ and patients’ preventive health practices. Canadian Medical Association Journal, 185(8), 649–653. https://doi.org/10.1503/cmaj.121028.

Jędrzejek, M., & Mastalerz-Migas, A. (2021a). Influenza vac­cination in healthcare workers – vaccination coverage, determinants, possible interventions. Medycyna Pracy. https://doi.org/10.13075/mp.5893.01068.

Jędrzejek, M., & Mastalerz-Migas, A. (2021b). Seasonal in­fluenza vaccination of healthcare workers: a narrative review. International Journal of Occupational Medicine and Environmental Health. https://doi.org/10.13075/ijo­meh.1896.01775.

Jędrzejek, M., & Mastalerz-Migas, A. (2022). Influenza Vacci­nation Coverage, Motivators for, and Barriers to Influen­za Vaccination among Healthcare Workers in Wroclaw, Poland. International Journal of Environmental Research and Public Health, 19(3), 1586. https://doi.org/10.3390/ ijerph19031586.

Jędrzejek, M., & Synowiec-Piłat, M. (2020). Rola lekarzy ro­dzinnych jako liderów wyborów zdrowotnych w promo­waniu szczepień przeciwko grypie. W M. Kusaczuk (Red.), Medycyna i zdrowie. Wyzwania XXI wieku (ss. 89–104). Łódź-Kielce: Wydawnictwo Naukowe ArchaeGraph.

Jenkin, D. C., Mahgoub, H., Morales, K. F., Lambach, P., & Nguyen-Van-Tam, J. S. (2019). A rapid evidence appraisal of influenza vaccination in health workers: An important policy in an area of imperfect evidence. Vaccine: X, 2, 100036. https://doi.org/10.1016/j.jvacx.2019.100036.

KRN. (2020). Nowotwory złośliwe w Polsce w 2018 r. Warszawa.

Mastalerz-Migas, A., Kuchar, E., Nitsch-Osuch, A., Mamcarz, A., Sybilski, A., Wełnicki M., Antczak A. (2020). Recom­mendations for the prevention, diagnosis and treatment of inFLUenza in adults for Primary care physiciAnS: FLU COMPAS PCP – ADULTS. Family Medicine & Pri­mary Care Review, 22(1), 81–96. https://doi.org/10.5114/ fmpcr.2020.90629.

Ostrowska, A. (2011). Profilaktyka zdrowotna: interpretacje, definicje sytuacji, racjonalności (przypadek profilaktyki ginekologicznej kobiet). Stud Socjol., 3(202), 73–94.

Synowiec-Piłat M. (2020), Przekonania i wiedza dotyczące chorób nowotworowych a uczestnictwo w onkologicznych badaniach profilaktycznych. Studium socjologiczne, Uni­wersytet Medyczny im. Piastów Śląskich we Wrocławiu, Wrocław, ss. 564, ISBN 978-83-7055-626-6.

Synowiec-Piłat M., Jędrzejek M. (2022) „Kierunki działań w za­kresie zdrowia publicznego dla mieszkańców Wrocławia na lata 2022-2026” na zlecenie Gminy Wrocław (umowa dotacyjna nr P/PZ/1/2021); Link do Uchwały z treścią doku­mentu: https://baw.um.wroc.pl/UrzadMiastaWroclawia/ document/64219/Uchwa proc.C5 proc.82a-XLIX_1299_22.

Synowiec-Piłat M., Pałęga A., Zmyślona B., Jędrzejek M. (2018), Projekt naukowo-badawczy finansowany ze środków gminy Wrocław(umowa nr D/WZD/19A/68/2018) (07.05.2018 – 03.08.2018 r.) „Z korzyścią dla zdrowia czy na jego szkodę? Analiza socjologiczna stylu życia wroc­ławian”.

WHO. (2015). Tailoring Immunization Programmes for Seasonal Influenza (TIP FLU). A guide for increasing health care workers’ uptake of seasonal influenza vaccination. Co­penhagen. Pobrano z http://www.euro.who.int/__data/ assets/pdf_file/0007/290851/TIPGUIDEFINAL.pdf.

Wojtyniak, B., & Goryński, P. (2020). Sytuacja zdrowotna ludności Polski i jej uwarunkowania 2020. Warszawa.