Na świecie promowane są programy przesiewowe słuchu, dzięki którym możliwe jest wczesne wykrywanie zaburzeń słuchu, a co za tym idzie – podjęcie leczenia i rehabilitacji. Instytut Fizjologii i Patologii Słuchu jest liderem w tym zakresie. Na wielką skalę przeprowadza takie badania w Polsce, promuje je w Europie, a także w Azji, Afryce i Ameryce Południowej. W tym roku szkolnym kontynuuje „Programu polityki zdrowotnej w zakresie wczesnego wykrywania zaburzeń słuchu wśród uczniów klas I oraz VIII szkół podstawowych na terenie m.st. Warszawy na lata 2020–2022” realizowany na zlecenie Biura Polityki Zdrowotnej Urzędu m.st. Warszawy. Co o badaniach słuchu dzieci w szkole powinni wiedzieć rodzice?
W 2019 roku Światowa Organizacja Zdrowia oszacowała, że około 34 mln dzieci na całym świecie ma zaburzenia słuchu, które mogą niekorzystnie wpływać na ich rozwój oraz wyniki w nauce. Z wiekiem zwiększa się odsetek dzieci z różnymi problemami związanymi ze słuchem, które mogą mieć istotne znaczenie dla ich harmonijnego rozwoju. Wczesne wykrywanie zaburzeń słuchu u uczniów umożliwia szybkie podjęcie leczenia i wyeliminowanie lub przynajmniej zminimalizowanie negatywnych konsekwencji, które wiążą się z tego typu dysfunkcją. W Polsce badania przesiewowe słuchu u dzieci w wieku szkolnym zostały zainicjowane przez prof. Henryka Skarżyńskiego i są prowadzone przez Instytut Fizjologii i Patologii Słuchu od lat 90. XX wieku. W latach 2017–2019 w IFPS zrealizowano program, w ramach którego badaniami przesiewowymi słuchu objęto całą populację dzieci rozpoczynających edukację szkolną na Mazowszu. To pierwszy na świecie region, gdzie przebadano słuch prawie wszystkich pierwszoklasistów. W sumie realizowanymi przez Instytut Fizjologii i Patologii Słuchu badaniami objęto ponad milion polskich dzieci. Z prowadzonych dotychczas badań wynika, że nawet co 5.–6. dziecko może mieć różnego rodzaju problemy związane ze słuchem. Badania te wykazały także, że niemal 60 proc. rodziców dzieci, u których wynik badania był nieprawidłowy, nie zauważało żadnych tego typu problemów u swojego dziecka. Nawet znaczny, wymagający protezy niedosłuch dzieci często umykał uwadze rodziców – zaledwie połowa rodziców dzieci z takim niedosłuchem podejrzewała wadę słuchu. Tymczasem konsekwencje niewykrytego i nieleczonego niedosłuchu mogą być poważne.
Jak wykazała analiza wyników badań przesiewowych, dzieci ze znacznym niedosłuchem dwukrotnie rzadziej osiągają dobre wyniki w nauce oraz trzykrotnie częściej mają wyniki bardzo słabe w porównaniu z dziećmi o słuchu prawidłowym. Trudno się temu dziwić, jeśli weźmiemy pod uwagę, że gorzej słyszący uczniowie mają kłopot ze zrozumieniem, co mówi nauczyciel. Dzieci z nieprawidłowym wynikiem badania przesiewowego ponad dwukrotnie częściej niż ich prawidłowo słyszący koledzy zgłaszały problemy ze zrozumieniem nauczyciela stojącego przy tablicy. Dlatego tak ważne jest, aby wadę słuchu wychwycić na jak najwcześniejszym etapie i wdrożyć właściwą terapię, szczególnie kiedy dziecko rozpoczyna edukację. Klasa szkolna jest bowiem środowiskiem słuchowo-werbalnym, w którym precyzyjne nadawanie i odbieranie mowy jest kluczowe dla efektywnego uczenia się.
Zmysł słuchu pełni u dziecka szczególną rolę w okresie, gdy kształtuje się dzięki niemu wiedza poznawcza, mowa i zasób słownictwa. Prawidłowo funkcjonujący słuch w decydujący sposób wpływa na rozwój inteligencji i myślenia abstrakcyjnego. Zaburzenia słuchu nawet niewielkiego stopnia utrudniają bądź uniemożliwiają dziecku dostęp do informacji dźwiękowych, prowadzą do opóźnionego lub zaburzonego rozwoju mowy i języka, opóźniają rozwój społeczny i emocjonalny. W przypadku dzieci podejmujących naukę w szkole zaburzenia słuchu mogą nie tylko utrudniać rozumienie poleceń nauczyciela, lecz także powodować zaburzenia koncentracji i – co za tym idzie – problemy z przyswajaniem wiedzy. Dzieci z ubytkami słuchu mają trudności z przyswajaniem informacji mówionych lub innych informacji dźwiękowych, często proszą o powtórzenie, udzielają niewłaściwych odpowiedzi na zadane pytania, mają trudności z czytaniem, a samo słuchanie wywołuje u nich szybko zmęczenie. Ponadto unikają kontaktów z rówieśnikami, typowa jest dla nich niska odporność na frustrację.
Warto jednak zaznaczyć, że efekty behawioralne ubytku słuchu są często subtelne, przypominają zaburzenia występujące u dzieci z zaburzeniami uwagi. Trzeba też podkreślić, że objawy uszkodzenia słuchu u dzieci mogą przejawiać się w różny sposób, a w niektórych przypadkach mogą pozostać niezauważone (np. przewodzeniowy ubytek słuchu spowodowany zapaleniem ucha środkowego z wysiękiem). Dziecko z jednostronnym lub łagodnym niedosłuchem może nauczyć się kompensować ograniczenie sygnałów dźwiękowych poprzez większą wrażliwość na inne sygnały (np. znaki wizualne, drgania przedmiotów). Tak więc pomimo uszkodzenia słuchu reakcje i zachowania dziecka mogą wydawać się adekwatne do sytuacji. Dlatego – nawet jeśli wydaje się, że dziecko słyszy doskonale – ważne jest sprawdzenie jego słuchu podczas badań przesiewowych w szkole. Wczesne wykrycie wady słuchu, a następnie wcześnie wdrożone leczenie to dla dziecka z wadą słuchu szansa na prawidłowy rozwój i efektywną edukację. Niestety – jak wynika z badań – rodzice oraz opiekunowie nie są tego świadomi, nie mają wystarczającej wiedzy na temat profilaktyki narządu słuchu i nie zawsze rozumieją konieczność wykonywania badań przesiewowych słuchu u dzieci. Tymczasem – jak już wspomniano – konsekwencje niewykrycia zaburzenia słuchu lub zaniechanie jego leczenia mogą być bardzo poważne. Z badań prowadzonych w IFPS wynika między innymi, że dzieci z nieprawidłowym wynikiem badania przesiewowego dwukrotnie częściej osiągają słabe i bardzo słabe wyniki w nauce w porównaniu z grupą dzieci mających dobry słuch.
Budowanie świadomości wśród rodziców, jak ważna jest profilaktyka zaburzeń słuchu u dzieci, to stały element programów badań przesiewowych IFPS. Od świadomości opiekunów zależy, czy zaburzenia słuchu w okresie od niemowlęctwa do czasu rozpoczęcia nauki w szkole pozostaną niezauważone. Ponadto współpraca z rodzicami odgrywa ważną rolę podczas realizacji programów badań przesiewowych w szkołach. Wyrażając zgodę na udział dziecka w takim badaniu, rodzice wypełniają ankietę audiologiczną, zawierającą m.in. takie pytania jak: Czy dziecko było leczone z powodu zapaleń uszu? Czy dziecko często prosi o powtórzenie pytań lub informacji? Czy dziecko skarży się na nadmierny hałas w szkole podczas przerw lekcyjnych? Udzielone przez rodziców odpowiedzi stanowią dla lekarza audiologa cenną wskazówkę przy formułowaniu informacji o wyniku badania.
Warto podkreślić, że rodzice są pierwszymi i najważniejszymi „nauczycielami zdrowia” dla swoich dzieci. To w domu rodzinnym kształtowane są zachowania sprzyjające ochronie zdrowia. Według Barbary Woynarowskiej podstawowym warunkiem efektywnej edukacji zdrowotnej dzieci jest tworzenie przez rodziców pozytywnych wzorców zachowań związanych ze zdrowiem, bowiem proces uczenia się u dziecka w dużej mierze polega na naśladowaniu zachowań osób najwięcej dla niego znaczących. Kompetencje rodziców do wychowania dziecka w zdrowiu i do zdrowia wpływają na efektywność edukacji zdrowotnej w rodzinie.
Rodzice powinni mieć świadomość, że dziecko rozpoczynające naukę w szkole staje w obliczu wielu nowych wymagań, z którymi – mając niewykryty ubytek słuchu – nie jest w stanie sobie dobrze radzić. Ten ubytek słuchu będzie rzutował także na jego naukę oraz zachowanie w kolejnych klasach. Wykrycie zaburzeń słuchu podczas badań przesiewowych i wdrożenie leczenia może tę sytuację zmienić. Postęp w leczeniu zaburzeń słuchu jest ogromny. Zależnie od przyczyny i stopnia zaburzeń słuchu u dziecka specjaliści wybierają jeden z możliwych sposobów terapii:
- leczenie zachowawcze (farmakoterapia/antybiotykoterapia),
- leczenie operacyjne (np. drenaże wentylacyjne, operacje rekonstrukcyjne),
- protezowanie przy użyciu aparatów słuchowych,
- protezowanie przy użyciu różnego typu implantów słuchowych,
- terapia surdologopedyczna,
- trening słuchowy,
- terapia centralnych zaburzeń przetwarzania słuchowego.
Reasumując, badania przesiewowe słuchu powinny być rutynowym elementem programów opieki zdrowotnej. Powinny obejmować nie tylko dzieci, ale także ich rodziców.
Autor: dr Weronika Świerniak, Zakład Teleaudiologii i Badań Przesiewowych, Instytut Fizjologii i Patologii Słuchu