Koncepcja zrównoważenia i optymalizacji zdrowia ludzi, zwierząt i ekosystemów wyznacza określony „styl życia”, w którym elementy zdrowego stylu życia, takie jak nieużywanie tytoniu, niespożywanie nadmiernych ilości napojów alkoholowych, aktywność fizyczna, umysłowa, społeczna, zdrowa dieta oraz unikanie przebywania w zanieczyszczonym powietrzu, są elementami tytułowej koncepcji.
Ocenia się, że obecnie na świecie choruje na choroby demencyjne około 48 mln osób, jednak do 2050 r. przewiduje się dalszy ich wzrost, nawet do 148 mln. Istnieje wiele komentarzy na temat zanieczyszczenia powietrza i jego powiązań z demencją, chociaż większość dotyczy potrzeby dalszych badań. Zanieczyszczenie powietrza jest obecnie uznawane za jeden z pięciu głównych czynników ryzyka chorób niezakaźnych.
Jakie są czynniki ryzyka demencji?
Istnieje kilka znanych czynników ryzyka demencji. Niektóre czynniki tylko nieznacznie zwiększają ryzyko tej choroby u danej osoby, podczas gdy inne znacznie zwiększają prawdopodobieństwo jej rozwoju. Dla większości osób największym czynnikiem ryzyka demencji jest wiek powyżej 65 lat. Ryzyko zachorowania na demencję może być również zwiększone przez:
• płeć,
• pochodzenie etniczne,
• wielkość „rezerwy poznawczej” – zdolność mózgu do radzenia sobie z chorobą,
• inne warunki zdrowotne, jeśli występują, a także:
• styl życia – na przykład używanie tytoniu i wyrobów tytoniowych oraz nadmierne spożywanie alkoholu,
• narażenie na zanieczyszczenie powietrza.
Na niektóre z tych czynników nie mamy wpływu lub też wpływ jest częściowy. Zasadniczy wpływ mamy natomiast na dwa ostatnie czynniki, które bezpośrednio wiążą się z koncepcją One Health – Jedno Zdrowie, czyli styl życia i stopień zanieczyszczenia powietrza.
Zanieczyszczenie powietrza a demencja
Wpływ zanieczyszczeń powietrza na upośledzenie funkcji poznawczych i zwiększenie ryzyka demencji to temat badań naukowych. Obecnie istnieją dowody na to, że małe cząsteczki zanieczyszczenia powietrza mogą dostać się do mózgu, ale nie można jeszcze potwierdzić, czy odgrywają one rolę w rozwoju demencji. Istnieją silne argumenty przemawiające za potrzebą dalszych badań nad wpływem zanieczyszczenia powietrza na mózg.
Większość badań koncentruje się na składniku zanieczyszczenia powietrza znanym jako drobne cząstki stałe lub PM 2,5 – małe cząsteczki, które są 40-krotnie mniejsze od grubości ludzkiego włosa. Forma żelaza, zwana magnetytem, często znajduje się w drobnym materiale stałym i może być badana w organizmie ze względu na jego właściwości magnetyczne.
Czy zanieczyszczenie powietrza wpływa na mózg?
Cząsteczki magnetytu są uwalniane do powietrza przez spalanie paliwa, ale są również wytwarzane naturalnie w mózgu. Badanie tkanki mózgowej u mieszkańców Mexico City i w Manchesterze przeprowadzone w 2016 r. potwierdziło, że magnetyt z zanieczyszczonego powietrza może przedostać się do mózgu. Z badania tego wynika, że drobne cząstki mogą przechodzić do mózgu przez krwiobieg lub bezpośrednio przez jamę nosową.
Cząstki były widoczne wewnątrz złogów białkowych zwanych płytkami amyloidowymi, które są nagromadzone w mózgu chorych na chorobę Alzheimera, co prowadzi do przypuszczenia, że magnetyt może przyczyniać się do rozwoju choroby Alzheimera. Jednak badanie nie dostarczyło dowodów na to, że magnetyt bierze udział w tworzeniu płytek amyloidowych lub że może prowadzić do śmierci komórek mózgowych. Alternatywnie, cząsteczki magnetytu mogą dostać się do mózgu z zanieczyszczonego powietrza i trafić do płytek amyloidowych.
Badania na myszach wykazały pewien wpływ oddychania zanieczyszczonym powietrzem na mózg. Myszy narażone na zanieczyszczone powietrze zebrane z ruchliwych dróg wykazują zmiany biologiczne, o których wiadomo, że powodują uszkodzenia mózgu, a także wzrost poziomu białka amyloidu, który jest jedną z cech charakterystycznych dla choroby Alzheimera. Z drugiej strony wiemy jednak z badań obrazowych ludzkiego mózgu, że sam wzrost białka amyloidowego w mózgu niekoniecznie oznacza rozwój choroby Alzheimera.
Czy zanieczyszczenie powietrza może być przyczyną demencji?
Nie znaleziono bezpośredniego związku między zanieczyszczeniem powietrza a chorobą Alzheimera, jednak wiele pytań wciąż pozostaje bez odpowiedzi. Rosnąca liczba badań dotyczących narażenia na zanieczyszczenia pochodzące z całego świata w połączeniu z coraz bardziej wyrafinowanymi technikami wykrywania drobnych cząstek stałych w mózgu i w innych organach stwarza powód do dalszych badań. Badania myszy i psów żyjących na zanieczyszczonych obszarach sugerują, że zanieczyszczenie powietrza może mieć wpływ na zaburzenia funkcji poznawczych. Narażenie myszy i szczurów na zanieczyszczenie ruchu drogowego w laboratorium spowodowało takie objawy jak pogorszenie zdolności uczenia się, pamięci i zdolności motorycznych. Kilka badań z udziałem ludzi wykazało, że osoby narażone na wysokie poziomy zanieczyszczeń z czasem mają gorsze wyniki testów poznawczych, ale to nie znaczy, że mają jedną z chorób demencyjnych lub jakaś się u nich rozwinie.
Najbardziej przekonujące dowody pochodzą z badania 6,6 mln osób z Kanady, którego wyniki opublikowano w 2016 r. Badanie to wykazało potencjalny związek między demencją a zamieszkaniem w pobliżu bardzo ruchliwych dróg – osoby mieszkające w odległości 50 metrów od głównej drogi były o 7% bardziej narażone na rozwój demencji niż osoby mieszkające w odległości większej niż 300 metrów od tej drogi, gdzie poziom drobnych cząstek stałych może być niższy nawet 10 razy. Ponieważ istnieją inne niekorzystne czynniki związane z zamieszkiwaniem obok ruchliwej drogi, takie jak wysoki poziom hałasu i stres, badanie to nie dowodzi, że zanieczyszczenie powietrza powoduje demencję, sugeruje jednak, że analizy wpływu zanieczyszczenia powietrza na rozwój demencji powinny być traktowane priorytetowo.
Czy powinniśmy martwić się o wpływ zanieczyszczenia powietrza na nasz mózg?
Istnieje wiele dowodów na istnienie związku między zanieczyszczeniem powietrza a zdrowiem serca lub płuc. Wpływ zanieczyszczeń powietrza na mózg i funkcje poznawcze jest mniej wyraźny niż na wymienione narządy. Potrzeba znacznie więcej badań, aby dowiedzieć się, czy ów związek faktycznie istnieje, jak może być on silny i co dokładnie powoduje. Dotychczasowe obserwacje przemawiają za prowadzeniem długoterminowych, dobrze kontrolowanych badań w celu lepszego zrozumienia ryzyka związanego z narażeniem na różne poziomy zanieczyszczenia.
Istnieją inne czynniki stylu życia, o których wiadomo, że mają większy wpływ na ryzyko rozwoju demencji niż zanieczyszczenie powietrza.
Najlepszymi sposobami na zmniejszenie ryzyka demencji jest styl naszego życia, czyli zdrowa, zbilansowana dieta, dużo ćwiczeń, utrzymywanie ciśnienia krwi pod kontrolą i niepalenie papierosów.
Czynniki związane ze stylem życia
Istnieje wiele dowodów na to, że nasze wybory dotyczące stylu życia mogą wpływać na ryzyko rozwoju demencji. Badania pokazują, że jej ryzyko jest najniższe u osób, które przestrzegają zasad zdrowego trybu życia w średnim wieku (40–65 lat). Zachowania te obejmują:
• regularną aktywność umysłową, fizyczną i społeczną,
• niepalenie tytoniu,
• ograniczenie spożywania wyrobów alkoholowych,
• utrzymanie zdrowej diety.
Lista poniżej wyjaśnia, w jaki sposób niezdrowy styl życia może zwiększać ryzyko demencji.
• Brak aktywności fizycznej – może pogorszyć stan zdrowia serca, płuc i krążenia krwi oraz utrudnić kontrolowanie poziomu cukru we krwi. Jest ściśle związany z wyższym ryzykiem chorób serca, udaru mózgu i cukrzycy typu 2, które są czynnikami ryzyka demencji.
• Palenie – uszkadza serce, płuca i krążenie krwi, szczególnie naczynia krwionośne w mózgu. Powoduje gromadzenie się szkodliwych substancji w mózgu, które powodują stan zapalny i zapobiegają przedostawaniu się wystarczającej ilości tlenu do komórek nerwowych. Substancje te zwiększają również ryzyko wystąpienia udaru, co może prowadzić do otępienia naczyniowego.
• Niezdrowa dieta – zwiększa ryzyko wysokiego ciśnienia krwi, które jest czynnikiem ryzyka demencji. Ryzyko jej wystąpienia podwyższa również używanie zbyt dużej ilości soli (więcej niż łyżeczka dziennie).
• Nadmiar alkoholu – regularne picie alkoholu w ilościach większych niż dopuszczalne naraża mózg na wysoki poziom toksycznych substancji, które z czasem mogą uszkodzić komórki nerwowe.
Zanieczyszczenie powietrza atmosferycznego wiąże się również z innymi schorzeniami i śmiertelnością. Komisja Lancet ds. Zanieczyszczeń i Zdrowia oszacowała, że każdego roku ponad 6,5 miliona zgonów na całym świecie można przypisać zanieczyszczeniu powietrza i że liczba ta rośnie ze względu na wysoki poziom industrializacji, urbanizacji, wzrost liczby ludności i rosnące zużycie paliw kopalnych. Narażenie na zanieczyszczenie powietrza trwa często całe życie z potencjalnym negatywnym wpływem na funkcje poznawcze, nawet w okresie prenatalnym.
Każdy z nas może podjąć kroki w celu zmniejszenia narażenia na zanieczyszczone powietrze, na przykład pozostając w pomieszczeniach w dni o wysokim stężeniu zanieczyszczeń. To rozwiązanie jest jednak w dłuższej perspektywie nie do zastosowania, a ryzyko jest dla wielu osób nieuniknione. Należy zatem pilnie wdrożyć skuteczne działania polityczne mające na celu zmniejszenie zanieczyszczenia powietrza na całym świecie.
Skuteczne środki będą prawdopodobnie wymagały globalnego prawodawstwa, a nie polegania na wysiłkach poszczególnych państw. Około 40% krajów nadal nie ma opublikowanych norm dotyczących zanieczyszczenia powietrza wspierających potrzebę globalnych wytycznych Światowej Organizacji Zdrowia dotyczących jakości powietrza, która wyznacza coraz bardziej rygorystyczne cele, ostatecznie dążąc do średniego rocznego PM 2,5 stężenia poniżej 5 μg/m³. Zmniejszenie zanieczyszczenia powietrza jest teoretycznie możliwe do osiągnięcia dzięki globalnym programom polityki ochrony środowiska, które koncentrują się na przejściu na czyste i odnawialne źródła energii, zmniejszeniu zużycia energii i zmianach w rolnictwie. Skutkiem podobnych działań mogłoby być zmniejszenie ryzyka wystąpienia wielu chorób, w tym demencji, jak również pozytywny wpływ na klimat i różnorodność biologiczną.
Dlatego zmniejszenie zanieczyszczenia powietrza powinno być globalnym priorytetem zdrowotnym i humanitarnym.
Korzystano z materiałów NCDAlliance, Alzheimer’s Society, Alzheimer’s Disease International, The Lancet
Tekst: Zbigniew Tomczak, Polskie Stowarzyszenie Pomocy Osobom z Chorobą Alzheimera
Tekst ukazał się w Raporcie 5. Kongresu „Zdrowie Polaków” 2023 pod red. prof. Henryka Skarżyńskiego
Foto: pixabay.com
Link do nagrania: Koncepcja One Health – Jedno Zdrowie a choroby demencyjne