Często można zaobserwować, że sportowcy bezpośrednio przed startem wykonują pewne specyficzne gesty, wypowiadają słowa czy wreszcie posiadają przedmioty, które, ich zdaniem, pomagają im przygotować się mentalnie do rywalizacji. W psychologii sportu mówi się w takiej sytuacji o stosowaniu rytuałów lub/i o działaniach rutynowych. Nie wszystkie tego typu metody wydają się adaptacyjne.
dr hab. Joanna Basiaga-Pasternak, prof. AWF, Akademia Wychowania Fizycznego w Krakowie
Rytuały są określane jako zachowania specyficzne, powiązane z konkretnymi sytuacjami i regułami. Odznaczają się powtarzalnością. Maisonneuve (1995) dzieli je na religijne, świeckie, zbiorowe, prywatne, dotyczące zachowań życia codziennego, a także przesądów (te związane są z magią). Sprowadza się je do działań o charakterze stereotypowym. Są związane z myśleniem magicznym. Mają charakter przesądów. Człowiek uważa, że pozytywnie wpływają na efekt działania, podczas gdy w rzeczywistości nie mają związku przyczynowo-skutkowego między zachowaniem a wynikiem zdarzenia (Schippers, Van Lange, 2006). Człowiek odczuwa przymus wykonywania konkretnych czynności. Tego typu czynność rytualna wiąże się z pojęciem kompulsji, czyli „powtarzających się zachowań lub aktów psychicznych, które podejmowane są w celu redukcji niepokoju” (Bryńska, 2007). Zachowania rytualne, zwłaszcza o charakterze kompulsywnym, prowadzą do redukcji lęku, napięcia. Zwykle mają charakter nieświadomy.
Pomimo że myślenie magiczne pomaga niekiedy w redukcji lęku, dodając pewności siebie, to jednak, kiedy ktoś zapomni o wykonaniu rytuału, może mieć w konsekwencji trudności z koncentracją, pojawiają się bowiem uporczywie powracające myśli dotyczące niepowodzenia. Głównymi przyczynami wykonywania przesądnych rytuałów (Rabe-Jabłońska, 2007) są: nieznajomość sytuacji, lęk, stres, silna potrzeba bezpieczeństwa, poczucie niepewności, przypisywanie odpowiedzialności innym siłom. I choć mogą być wykorzystywane jako sposób radzenia sobie ze stresem, wpływają jednak na poprawę samopoczucia, ich działanie może przypominać efekt placebo. Na przykład zawodnicy piłki nożnej wchodząc na boisko, idą w określonej kolejności, dotykają trawy. Wyróżnia się też szczęśliwe przedmioty, amulety, magię,
Sportowcy noszą przynoszące szczęście ubrania, siadają na szczęśliwych miejscach, jedzą szczęśliwe potrawy i podejmują różne działania przed zawodami sportowymi i podczas nich, które wiążą się z przesądami. Są przekonani o istnieniu pechowych miejsc, osób itp. W przypadku rytuałów o charakterze przesądów działanie ma dla człowieka specjalne, magiczne znaczenie (Schippers, Van Lange, 2006).
Problem się zaczyna, gdy sportowiec zgubi „szczęśliwą” koszulkę czy maskotkę lub ktoś inny zajmie jego miejsce w szatni. Wtedy zawodnik czuje się zagubiony i zanim rozpocznie się walka sportowa, on już przegrywa na poziomie poznawczym.
Inną specyfikę mają natomiast dla człowieka działania rutynowe. One także redukują lęk, ale są podejmowane celowo, świadomie, by na przykład osiągnąć optymalny stan emocjonalny przed startem. Rutyna to wyuczone strategie, takie jak techniki relaksacyjne, wyobrażeniowe czy radzenia sobie ze stresem.
Według Morrisa i Summersa (1998) zachowania rutynowe obejmują w przygotowaniu startowym sportowca czynności kluczowe, jak choćby słowo lub ruch (pomagają panować nad działaniem lub myślami), szybkie techniki radzenia sobie ze stresem oraz kierowania uwagi, elementy przywracające pozytywny kierunek myśli i uczuć. Działania rutynowe składają się na plan mentalny, jak określa to Orlick (Morris., Summers, 1998).
Z badań własnych (Basiaga-Pasternak, 2017, 2019) przeprowadzonych na adolescentach, zawodnikach piłki nożnej (100 Polaków i 50 Ukraińców, średni wiek piłkarzy ukraińskich wynosił 17,86 lat, a polskich 16,59 lat) wynika, że najczęściej stosowanymi rytuałami i prowadzonymi działaniami rutynowymi były u graczy z Polski: „wychodząc na boisko, robię znak krzyża”, „wychodząc na boisko, dotykam trawy”, „na boisko staram się wychodzić w określonym, w miarę stałym porządku”. Natomiast u sportowców z Ukrainy najczęściej pojawiały się takie zachowania jak: „wraz z zespołem wychodzę na rozgrzewkę wcześniej niż przeciwnik”, „przed meczem wykonuję taki sam układ ruchów, który pomaga mi się skoncentrować”, „wychodząc na boisko, wykonuję znak krzyża”.
Zaobserwowano, że wraz ze wzrostem wszystkich rodzajów lęku przedstartowego (somatyczny, obawy, zakłócenia koncentracji) u badanych wzrastał także poziom zachowań przymusowych oraz rytuałów.
Wśród zawodników z Ukrainy poziom zachowań przymusowych oraz zakłócenia koncentracji były wyższe niż u zawodników z Polski. U piłkarzy ukraińskich zauważono zależność między poziomem obaw a zachowaniami przymusowymi. Jedynymi istotnymi statystycznie predyktorami poziomu rytuałów przedmeczowych są zachowania przymusowe oraz występowanie zaburzeń koncentracji w sytuacji przedstartowej.
Dalsze analizy badań przeprowadzonych na piłkarzach polskich i ukraińskich (wykorzystano w nich metody: rytuały w sporcie, rutynowe zachowania w sporcie oraz The Sport Anxiety Scale) pozwalają zauważyć, że u badanych wystąpiły korelacje istotne statystycznie pomiędzy:
• wiekiem i zachowaniami przymusowymi (r= –0,27, p=0,006) – im młodsi piłkarze, tym większe nasilenie zachowań przymusowych;
• rytuałami i zachowaniami przymusowymi (r=0,48, p < 0,001) – osoby, które częściej wykonują rytuały przed startem, także częściej cechują się zachowaniami przymusowymi;
• rytuały i lęk somatyczny (r=0,88, p < 0,001) – wyższy poziom lęku somatycznego przed meczem nasilają zachowania o charakterze rytuałów (lub działania rutynowe);
• rytuały i lęk poznawczy – obawy (r=0,81, p < 0,001) – wyższy poziom lęku poznawczego w postaci obaw przed meczem nasilają zachowania o charakterze rytuałów (lub działania rutynowe);
• rytuały i lęk poznawczy – zakłócenia koncentracji (r=0,74, p < 0,001 ) – wyższy poziom lęku poznawczego w postaci zakłócenia koncentracji przed meczem nasilają zachowania o charakterze rytuałów (lub działania rutynowe);
• zachowania przymusowe i zakłócenia koncentracji (r=0,17, p=0,086 na poziomie trendu statystycznego) – wyższy poziom zachowań przymusowych koreluje z wysokim poziomem lęku poznawczego w postaci zakłócenia koncentracji przed meczem.
Mając na uwadze dezadaptacyjny charakter stereotypowych działań rutynowych o charakterze przesądów, warto zatem w ramach działań psychologicznych w pracy ze sportowcami uwzględnić proponowane postulaty:
• wykorzystywać wybrane techniki z terapii poznawczo-behawioralnej, na przykład model ABC – tu praca nad przekonaniami A (Activation Sitaution), B (Belief), C (Consequences);
• praca nad zniekształceniami poznawczymi;
• kształtowanie RUTYNY przedstartowej;
• tworzenie pozytywnych afirmacji na swój temat i swojej sprawczości;
• stosowanie technik stopowania myśli.
Bibliografia
Basiaga-Pasternak J, 2019, Pre-performance rituals and anxiety among young Polish and
Ukrainian football players, Baltic Journal of Health and Physical Activity 2019; 11 (4): 69–76
Basiaga-Pasternak J., 2017, The Correlations of Rituals With Pre-Competition Anxiety In Teenage Football Players, Antropomotoryka. Journal of Kinesiology and Exercise Sciences. JKES 80 (27): 35–41, 2017
Bryńska A., 2007, Zaburzenia obsesyjno-kompulsywne. Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków, 2007: s.45–46
Maisonneuve J., 1995, Rytuały dawne i współczesne. Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne. Gdańsk
Morris T., Summers J, 1998, Psychologia sportu. Strategie i techniki. Biblioteka Trenera. Centralny Ośrodek Sportu. Warszawa
Rabe-Jabłońska J., 2007, Diagnoza i leczenie zaburzenia obsesyjno-kompulsyjnego, Psychiatria, tom 4, nr 4, 160–174
Schippers, M., van Lange, P., 2006, The psychological benefit of superstitious rituals in top sport: A study among top sportspersons. Journal of Applied Social Psychology, 36(10), 2532–2533
Link do nagrania: Rytuały i myślenie magiczne u sportowców