Wcześniak to dziecko urodzone między 22 a 37 tygodniem ciąży. Każdego roku w Polsce rodzi się ponad 7% dzieci przedwcześnie urodzonych. Niektóre mieszczą się na dłoni dorosłego człowieka i ważą mniej niż 1500 gramów. Przedwczesny poród stanowi bezpośrednie zagrożenie dla zdrowia i życia dziecka. Może mieć także wpływ na przyszły rozwój dziecka. Medycyna daje wiele możliwości ratowania życia dzieci urodzonych przedwcześnie.
W neonatologii używane jest zwykle pojęcie „pacjent rozszerzony”. Pacjentem Oddziału Wcześniaków i Intensywnej Terapii jest nie tylko noworodek, ale także jego rodzic a specjaliści pracują zarówno z noworodkiem, jak i jego opiekunem. W każdym działaniu uwzględnia się zarówno stan dziecka, jak i mamy, która w tym czasie zmaga się z własnym bólem poporodowym, jak i doświadcza ogromnego stresu i strachu związanego ze stanem zdrowia dziecka. Bez obecności opiekuna dziecka, zaufania i zaangażowania praca specjalistów Oddziałów Neonatologicznych jest trudniejsza.
Opieka nad dzieckiem urodzonym przedwcześnie zawsze jest pracą zespołową. Zespół neonatologiczny w Szpitalu Specjalistycznym im. Św. Rodziny to lekarz neonatolog, pielęgniarka, położna, doradca laktacyjny, psycholog, fizjoterapeuta, neurologopeda a także muzykoterapeuta. Dlatego w tak ważnym dniu, przybliżamy ich codzienne zadania i doceniamy ogrom pracy wkładany każdego dnia w ratowanie życie i zdrowia noworodków urodzonych przedwcześnie.
Opieka psychologiczna
Na Pododdziale Wcześniaków i Intensywnej Terapii psycholog spełnia rolę wsparcia w oswajaniu nowego świata dla dziecka i jego rodzica, najczęściej matki. Praca z mamą skupiona jest na dwóch aspektach: posiadaniu wcześniaka na oddziale intensywnej terapii oraz na przedwczesnym rodzicielstwie. Najważniejsze poruszane obszary dotyczą oswojenia ze specyfiką oddziału, aparaturą medyczną, specjalistycznym językiem personelu; przedstawienia perspektywy długości hospitalizacji w nowych kategoriach; oswojenia w kontakcie z dzieckiem przebywającym w inkubatorze; wzmocnienia poczucia wpływu, kompetencji i ważności swojej osoby, jako najlepszego specjalisty od swojego dziecka.
„Praca nad stanem psychicznym rodzica ma szalenie istotne znaczenie we wspieraniu wcześniaka w jego leczeniu i rozwoju, gdyż spokojna, otwarta, ciepła, pełna miłości mama/tata przekazuje każdego dnia swoje emocje dziecku.” – mówi Elżbieta Rechnio-Nowakowska, Psycholog kliniczny Szpitala Specjalistycznego im. Św. Rodziny.
Bardzo ważną częścią jest praca nad przedwczesnym macierzyństwem: oswojenie z nagłością wydarzenia, przerwaniem czasu ciąży, trudnym porodem owianym poczuciem zagrożenia. Wspieranie w ponownym nawiązaniu przerwanej relacji z dzieckiem, ale także w ambiwalencji związanej z rozłąką z starszymi dziećmi.
Opieka muzykoterapeutyczna
Indywidualne sesje terapeutyczne w zakresie muzykoterapii dla dzieci przedwcześnie urodzonych i ich rodziców na Pododdziale Wcześniaków i Intensywnej Terapii to ważny element stałej wielospecjalistycznej opieki. Sesje realizowane są raz w tygodniu przez muzykoterapeutę. W trakcie muzykoterapii wykorzystywany jest wyłącznie głos opiekuna w przypadku dzieci urodzonych przed 32 tygodniem ciąży, dzieciom urodzonym po tym okresie podczas sesji towarzyszy także dźwięk harfy. Podczas indywidualnych spotkań z mamą wcześniaka, muzykoterapeuta uczy kołysanek, które każdego dnia może śpiewać dziecku w trakcie karmienia jak i podczas codziennych czynności pielęgnacyjnych. Melodie te mogą wyznaczać także codzienne rytuały, m.in. czas drzemki, pobudki, kąpieli oraz karmienia. Ciepły głos mamy, spokojny rytm melodii połączony z dotykiem tak bliskiej osoby zapewniają spokój i regulację oddechu dziecka, budują więź i relacje z noworodkiem zapewniając mu poczucie bezpieczeństwa.
Rehabilitacja muzykoterapeutyczna wcześniaków pozytywnie oddziałuje na poziom monitorowanych parametrów życiowych, przyrost masy ciała dziecka, szybkość i tor rozwoju, naukę odruchu ssania, stymulację narządu słuchu, rozwój sensomotoryczny i psychoruchowy dziecka przy jednoczesnym niedopuszczeniu do nadmiernej stymulacji. Zapewnia także wzrost dobrostanu psychicznego i przeciwdziała zaburzeniom rozwojowym dzieci urodzonych przedwcześnie.” – wyjaśnia Agata Fandri, muzykoterapeutka Pododdziału Wcześniaków i Intensywnej Terapii Szpitala Specjalistycznego im. Św. Rodziny.
Sesje muzykoterapeutyczne dedykowane są wcześniakom i noworodkom chorym po wcześniejszej konsultacji specjalisty neonatologa oraz psychologa opiekującego się matką. Warto podkreślić, że Szpital Specjalistyczny im. Św. Rodziny, jest pierwszą placówką na Mazowszu, która wprowadziła indywidualne sesje terapeutyczne w zakresie muzykoterapii dla dzieci przedwcześnie urodzonych i ich rodziców na Pododdziale Wcześniaków i Intensywnej Terapii Oddziału Neonatologii w ramach stałej wielospecjalistycznej opieki.
Opieka doradcy laktacyjnego
Niezmiernie istotnym elementem leczenia dzieci urodzonych przedwcześnie jest ich żywienie. Zadaniem doradcy laktacyjnego jest uświadomienie mamie wcześniaka, jak ważna rolę pełni w całym procesie terapeutycznym swojego dziecka. Rekomendowanym i najlepszym pożywieniem dla noworodka urodzonego przedwcześnie jest mleko własnej matki. Każdą kroplę tej niezwykle cennej substancji traktujemy jak „lek”, który od początku podajemy na śluzówki jamy ustnej maluszka.
Pokarm mamy wcześniaka różni się od mleka mamy dziecka donoszonego. Jest dostosowany do potrzeb niedojrzałego organizmu i poza odżywianiem zapewnia również ochronę immunologiczną. Jest bardziej kaloryczny, zawiera więcej immunoglobuliny SIgA, laktoferyny, neutrofilów, makrofagów oraz lizozymu. Karmienie wcześniaków mlekiem kobiecym oferuje wiele korzyści, m.in. skraca czas żywienia pozajelitowego, przyspiesza dojrzewanie jelit, zapewnia prawidłowe wzrastanie, zwiększa zdolności poznawcze i zmniejsza zagrożenie wystąpienia wielu chorób. Wiele mam chciałoby karmić swoje dzieci piersią jak najszybciej, lecz w przypadku wcześniaków jest to trudniejsze i wymaga cierpliwości.
„Przyjmowanie pokarmu to umiejętność, z którą wcześniak musi się zmierzyć. Koordynowanie triady: ssania – oddychania – połykania, wymaga czasu. Dlatego doradca laktacyjny każdego dnia wspiera mamę, pokazując najbardziej optymalne pozycje do karmienia piersią, przekazując zasady prawidłowego przystawiania oraz ucząc mamę, jak ocenić efektywność karmienia.” – mówi mgr Edyta Wójtowicz, Certyfikowany Doradca Laktacyjny, Koordynator ds. Laktacji w Szpitalu Specjalistycznym im. Św. Rodziny.
Opieka fizjoterapeutyczna
Działania fizjoterapeutyczne na Pododdziale Wcześniaków i Intensywnej Terapii są tak samo skomplikowane i dynamiczne, jak dynamiczny jest stan małego pacjenta. Dziecko urodzone przedwcześnie narażone jest na szereg działań i interwencji medycznych, które z jednej strony ratują jego życie i zdrowie, z drugiej natomiast są źródłem stresu, bólu i negatywnych doświadczeń sensorycznych. Te doświadczenia mają ogromny wpływ na rozwój niedojrzałego układu nerwowego. Działania fizjoterapeutyczne muszą być dostosowane do stanu pacjenta w danym momencie, ale również przewidywalne, by nie zaburzyły innych aktywności, itd. jedzenia.
Fizjoterapeuta patrzy na potencjał dziecka, na to jak reaguje na bodźce zewnętrzne – czy jest tkliwe, czy jest spokojne, jak reaguje na dotyk rodzica i dotyk specjalisty. Kontroli podlega jakość oddychania, jakość wzorców globalnych wg. Prehtla, ocena stanów behawioralnych, ocena dystrybucji napięcia mięśniowego itd. Dopiero wtedy można stwierdzić, czy dziecko potrzebuje tylko asysty, czy potrzebne są dodatkowe zabiegi fizjoterapeutyczne, jak terapia oddechowa czy terapia neurorozwojowowa, które zmniejszają ewentualne nieprawidłowości. Czasem wystarczy dobranie prawidłowych pozycji ułożeniowych, zapewniających dziecku poczucie bezpieczeństwa i komfort. Pozycje te wpływają na prawidłową dystrybucję napięcia mięśniowego, równocześnie ułatwiają spontaniczną aktywność dziecka przeciwko sile grawitacji, czy odpowiednie pchanie w podłoże. Kolejnym aspektem jest dostarczanie pozytywnych doświadczeń czuciowych oraz słuchowych – co jest dużo trudniejsze w przypadku dziecka przebywającego w inkubatorze. Tu w miarę możliwości zaangażowani są rodzice.
„Należy pamiętać, że największą świętością u dziecka przedwcześnie urodzonego jest spokojny sen, który jest niezbędnym elementem dojrzewania małego pacjenta. Warto więc czasami zastosować metodę ‘hands off’ i pozwolić dziecku w spokoju odpocząć.”- powiedziała mgr Małgorzata Klucz-Dąbrowska, fizjoterapeutka Poradni Rehabilitacyjnej dla Dzieci w Szpitalu Specjalistycznym im. Św. Rodziny.
Opieka neurologopedyczna
Neurologopeda na Pododdziale Wcześniaków i Intensywnej Terapii pomaga przede wszystkim w nauce ssania oraz prawidłowej koordynacji ssania, połykania i oddychania. Nieprawidłowe ssanie lub jego brak dotyczy dużej grupy wcześniaków, u których rozwój tego odruchu w życiu płodowym został przerwany przedwczesnym porodem. Po urodzeniu, dziecko obserwowane jest pod kątem m.in. trudności w utrzymaniu brodawki lub smoczka, wyciekania mleka kącikami ust, siły ssania, problemów z połykaniem, nadmiernego ślinienia czy odmowy jedzenia. W pierwszych miesiącach życia ssanie jest dominującą aktywnością życiową dziecka, która przygotowuje je m.in. do prawidłowej wymowy – bowiem te same narządy, które biorą udział w ssaniu, a później w gryzieniu, żuciu i piciu, biorą udział w procesie powstawania mowy! Prawidłowe ssanie zapewnia odpowiedni poziom napięcia mięśni twarzy oraz precyzję i dynamikę ruchów warg i języka.
„Obserwując dojrzewanie wcześniaka, oceniamy gotowość do podjęcia przez niego prób karmienia przez smoczek. Następnie, kiedy rodzice mogą zacząć karmić swoje dzieci, wspieramy ich i pomagamy im dobierając smoczek odpowiedni do potrzeb i możliwości dziecka oraz uczymy rodziców, jak karmić, aby to karmienie było efektywne i bezpieczne. Sprawdzamy także u dzieci wrażliwość twarzy na dotyk, budowę całego aparatu pokarmowo-artykulacyjnego i badamy nie tylko odruch ssania, ale także pozostałe odruchy ustno-twarzowe, dzięki którym dziecko może prawidłowo jeść oraz oddychać; oceniamy także sposób połykania oraz reakcje na bodźce słuchowe. Skupiamy się również na instruktażu dla rodziców, prezentując ćwiczenia, które powinny być wykonywane z dzieckiem systematycznie.” – mówi Anna Balicka, neurologopeda Poradni Rehabilitacyjnej dla Dzieci w Szpitalu Specjalistycznym im. Św. Rodziny.
Dzieci urodzone przedwcześnie powinny być pod stałą opieką neurologopedy, który obserwując je na poszczególnych etapach rozwoju zarówno funkcji pokarmowych, jak i mowy, jest w stanie wychwycić nieprawidłowości, a co najważniejsze, szybko udzielić właściwego wsparcia dzieciom oraz ich rodzicom.
Opieka lekarza neonatologa
„Specjalistyczne leczenie i opieka nad noworodkiem przedwcześnie urodzonym to wielka wiedza dla bardzo małego człowieka. Neonatolog nie pracuje sam. Ratujemy coraz mniejsze i bardziej niedojrzałe dzieci, ale walczymy już nie o przeżycie, ale o jakość życia naszych pacjentów. Ta równowaga jest kluczowa. Dlatego przyszłością neonatologii jest praca zespołowa. Praca lekarza i pielęgniarki czy położnej jest dla wszystkich znana i oczywista, ale leczenie wcześniaka czy noworodka chorego to nie tylko ich umiejętności i doświadczenie. To także profesjonalne działanie innych członków zespołu neonatologicznego – psychologa, doradcy laktacyjnego, fizjoterapeuty, neurologopedy i muzykoterapeuty. Bez ich zaangażowania w opiekę nad wcześniakiem i jego rodzicami nie osiągniemy tak dobrych efektów leczenia. Czy to przyszłość, czy raczej teraźniejszość? – W naszym szpitalu to już codzienność.” – mówi dr. n. med. Beata Pawlus, lekarz Kierujący Oddziałem Neonatologii w Szpitalu Specjalistycznym im. Świętej Rodziny, Konsultant Województwa Mazowieckiego w dziedzinie Neonatologii.
Tradycją Światowego Dnia Wcześniaka jest podświetlanie na fioletowo budynków i obiektów użyteczności publicznej w ramach Global Illumination Initiative. W tym roku jednak w warszawskich szpitalach symbolicznie zrezygnowano z iluminacji świetlnych w trosce o naszą planetę oraz zasoby energii, której musi wystarczyć każdego dnia na pracę inkubatorów, pomp infuzyjnych, respiratorów i innych sprzętów ratujących zdrowie i życie dzieci urodzonych przedwcześnie.