Zapraszam do lektury różnych spostrzeżeń i szczegółowych rekomendacji, które zostały opracowane przez uczestników Kongresu. Wszystkim, którzy je sformułowali i przesłali, przekazuję podziękowanie w imieniu Rady Programowej oraz współautorów tego podsumowania. Zaprezentowane punkty stanowią wypadkową większości głosów w dyskusji prowadzonej podczas 4. Kongresu „Zdrowie Polaków” 2022 i po jego zakończeniu. Tym razem nie udało się nam zawrzeć naszych rekomendacji w dekalogu – po prostu z roku na rok problemów jest coraz więcej.
Prof. Henryk Skarżyński
1. Hasłem 4. Kongresu „Zdrowie Polaków” była profilaktyka zdrowotna. Do tego tematu odnosili się eksperci niemal podczas każdej debaty, panelu czy wykładu. Wielu próbowało dokonać oceny dotychczasowych działań w tym zakresie i te oceny nie były zadowalające. Choć o przeciwdziałaniu chorobom od dawna mówi się wiele, w Polsce doceniana jest przede wszystkim „medycyna naprawcza”. Profilaktyce wciąż poświęca się zbyt mało uwagi i środków. Eksperci krytykowali ten fakt oraz dyskutowali o tych obszarach działań profilaktycznych, w których decydenci i środowisko medyczne radzą sobie gorzej, niż można oczekiwać.
Rekomendujemy kompleksowe podejścia do kampanii prozdrowotnych, wdrożenie wczesnej edukacji prozdrowotnej w szkołach wszystkich szczebli, promowanie „medycyny zapobiegawczej” i systematyczne zwiększanie ilości środków na nią przeznaczanych przy jednoczesnym przemyślanym i racjonalnym gospodarowaniu nakładami na „medycynę naprawczą”. Odnosząc się do tych obszarów działań profilaktycznych, w których decydenci i środowisko medyczne radzą sobie gorzej, niż można oczekiwać, rekomendujemy zwłaszcza prowadzenie szerokich kampanii społecznych dotyczących szczepień, mających na celu przeciwdziałanie nadciśnieniu tętniczemu i hipercholesterolemii, a także prowadzenie szeroko zakrojonych badań przesiewowych pod kątem najczęściej występujących nowotworów, a w przypadku dzieci – badań pozwalających na wczesne wykrywanie zaburzeń utrudniających naukę i prawidłowy ich rozwój, m.in. słuchu i wzroku. Istnieje konieczność dywersyfikacji takich kampanii w zależności od celu i wieku grupy docelowej.
2. Podczas Kongresu przedstawiona została koncepcja jednego zdrowia (One Health) obejmująca w sposób całościowy dobrostan i zdrowie naszej planety – środowisko człowieka ze światem roślinnym i zwierzęcym oraz zdrowie populacji ludzkiej, które pozostają w ścisłym sprzężeniu zwrotnym. Za kluczową dla profilaktyki zdrowotnej uznaje się dbałość o czystość powietrza atmosferycznego oraz wód powierzchniowych i podziemnych, które są zanieczyszczane m.in. na skutek chemizacji rolnictwa, stosowania antybiotyków i innych leków do leczenia zwierząt gospodarskich oraz środków do dezynfekcji powszechnie używanych na fermach. Mówienie o skutecznej profilaktyce bez uwzględnienia środowiska, w którym żyjemy, jest nieracjonalne.
Rekomendujemy uwzględnienie w krajowych programach profilaktyki zdrowotnej koncepcji jednego zdrowia oraz zwrócenie uwagi na wpływ jakości środowiska na zdrowie fizyczne i psychiczne człowieka. Dbałość o to środowisko powinna stać się elementem edukacji prozdrowotnej i realizowanych programów profilaktycznych. W działaniach prozdrowotnych należy uwzględnić fakt, że skutkiem zmian klimatu mogą być zmiany fizjologiczne – szczególnie groźne dla zdrowia są zaburzenia funkcji układu immunologicznego wskutek długotrwałego przegrzania organizmu powodujące zmniejszenie odpowiedzi organizmu na szczepienia, zwiększenie podatności na zachorowania oraz trudniejsze i dłuższe leczenie (np. konieczność stosowania wyższych dawek leków).
3. Podczas Kongresu wielokrotnie podkreślano, jak dużą rolę w systemie ochrony zdrowia odgrywają samorządy oraz jak różnorodne są ich działania. Przegląd programów profilaktyki zdrowotnej oraz inicjatyw prozdrowotnych realizowanych przez samorządy pokazał, że zakres tych działań jest bardzo szeroki. Samorządy realizują programy zdrowotne dla różnych grup odbiorców: dzieci, młodzieży, rodzin, seniorów. Jak zwracano uwagę, polityka zdrowotna powinna być w większym stopniu kształtowana na poziomie regionalnym, w mniejszym – na centralnym. Władze regionalne są bliżej mieszkańców, dlatego łatwiej im identyfikować zarówno potrzeby, jak i narzędzia.
Rekomendujemy zacieśnienie współpracy władz centralnych z władzami samorządowymi w zakresie działań prowadzonych na rzecz zdrowia Polaków oraz zacieśnienie współpracy w tym obszarze z innymi instytucjami. Niezwykle ważne jest porozumienie się różnych środowisk uczestniczących w budowaniu postaw prozdrowotnych w celu ustalenia najbardziej optymalnych i efektywnych działań. Do tych środowisk należą: przedstawiciele pracodawców, przedstawiciele samorządów medycznych (lekarze, fizjoterapeuci, ratownicy, pielęgniarki), przedstawiciele mediów. Tylko stworzenie wspólnego przekazu może być czytelne dla społeczeństwa. Rekomendujemy inkluzywne i lokalne działania promocyjne, m.in. w zakresie szczepień. Duża dysproporcja w poziomie wyszczepienia pomiędzy gminami pokazuje, że potrzebne są działania nakierowane bardziej na wspólnoty lokalne. W krajach zachodnich istnieje szereg dobrych praktyk, na przykład polegających na włączaniu do działań promocyjnych lokalnych liderów opinii. W przyszłych programach prozdrowotnych, m.in. tych dotyczących szczepień, powinno pojawić się więcej działań włączających mieszkańców konkretnych gmin.
4. Podczas tegorocznego Kongresu eksperci wiele miejsca poświęcili medycynie pracy. Rozmawiając o profilaktyce, podkreślali znaczenie badań pracowniczych. Krytykowano, że system medycyny pracy, pomimo szerokiego wachlarza zadań do niej przypisanych, nie realizuje ich wszystkich ze względu na brak źródeł finansowania. Opieka profilaktyczna nad pracownikami w Polsce sprowadza się najczęściej do przeprowadzania jedynie badań profilaktycznych wymuszonych przepisami Kodeksu pracy.
Rekomendujemy rozpoczęcie prac nad stworzeniem optymalnego i nowoczesnego systemu ochrony zdrowia pracujących, który z założenia będzie oparty na ścisłej współpracy wszystkich uczestników systemu i ukierunkowany nie tylko na aspekty zdrowia związane z pracą i prewencję wypadków przy pracy, lecz na wszystkie aspekty zdrowia pracownika, a więc m.in. wczesne wykrywanie chorób, profilaktykę chorób cywilizacyjnych, chorób pośrednio związanych z pracą o przyczynach wieloczynnikowych, w tym związanych z czynnikami narażenia czy uciążliwościami środowiska pracy i działania wspierające zdrowe i aktywne starzenie się oraz rehabilitację medyczną. System ten powinien obejmować działania realizowane w ramach programów zdrowia publicznego w zakresie wykrywania powszechnie występujących chorób cywilizacyjnych i stanowić integralną część systemu ochrony zdrowia. Ponadto rekomendujemy aktualizację listy chorób zawodowych, która od lat nie była modyfikowana. Powstawanie nowych profesji, zmiany warunków i miejsca pracy (home office), wymagają krytycznego spojrzenia na obecnie obowiązujący spis chorób zawodowych.
5. Wielu ekspertów zwracało uwagę na nierozwiązany wciąż problem wysokiej zachorowalności na nowotwory. Jak podkreślano, Polska należy do krajów europejskich o najwyższych wskaźnikach umieralności na raka. Przedstawiane dane wskazują na małą skuteczność dotychczasowych działań antynowotworowych w Polsce. Programów profilaktycznych mających na celu wczesne wykrywanie nowotworów jest wiele, jednak znaczny odsetek Polaków z nich nie korzysta – w ocenie ekspertów zgłaszalność na onkologiczne badania profilaktyczne jest na poziomie dalece niezadowalającym.
Rekomendujemy, podobnie jak w roku ubiegłym, wypracowanie nowych strategii walki z rakiem. Badania socjologiczne wskazują na potrzebę szerokiego i wnikliwego uwzględniania w działaniach antynowotworowych perspektywy społeczno-kulturowej, ze szczególnym zwróceniem uwagi na fałszywe przekonania związane z chorobami nowotworowymi oraz ich wpływ na postawy i zachowania zdrowotne (profilaktykę onkologiczną, zgłaszanie się do lekarza w przypadku zaobserwowania niepokojących objawów, podjęcie leczenia oraz stosowanie się do zaleceń lekarskich w przypadku diagnozy nowotworowej). Uwzględnienie w przygotowywanych programach wyników analizy dotyczącej przekonań zdrowotnych, opinii i postaw wobec edukacji zdrowotnej i profilaktyki chorób czy kompetencji zdrowotnych mogą przyczyniać się do większej aktywności Polaków w obszarze profilaktyki przeciwnowotworowej. Istotnym elementem przy planowaniu takich programów jest – na co zwracano uwagę – budowanie zaufania do medycyny i lekarzy. Im większe zaufanie pacjenci mają do pracowników ochrony zdrowia i im więcej wiedzą na temat postępu w medycynie, tym chętniej uczestniczą w oferowanych im onkologicznych programach czy badaniach profilaktycznych.
6. Szczepienia to jeden z najważniejszych elementów profilaktyki prozdrowotnej. Niestety, jak pokazała pandemia COVID-19, znaczny odsetek Polaków nie zdecydował się na przyjęcie szczepionki, od dłuższego czasu nasila się ruch antyszczepionkowy. Konieczne jest odwrócenie tego niekorzystnego trendu. Promocja szczepień (nie tylko na COVID-19) to sposób na uchronienie ludzi przed wieloma chorobami, także tymi o charakterze nowotworowym.
Rekomendujemy, aby promocja szczepień jako skutecznej i bezpiecznej formy profilaktyki chorób zakaźnych została uznana za medyczną rację stanu. Rekomendujemy rozwijanie Programu Szczepień Ochronnych, tak by możliwie jak największej grupie obywateli zapewnić łatwy i nieodpłatny dostęp do szczepionek – niepotrzebne bariery zniechęcają do szczepień, w tym rodziców najmłodszych dzieci. Konieczne jest wzmocnienie przekazu na temat korzyści wynikających ze szczepień w każdym wieku – rzetelna komunikacja oparta na wiedzy medycznej i faktach powinna być łatwo dostępna dla każdego obywatela. Dlatego dobrym pomysłem jest rozwijanie takich projektów jak MedvsFake, w którym specjaliści, bazując na przeprowadzonych badaniach i ugruntowanej wiedzy, obalają mity na temat szczepień. Potrzebne są bardziej zdecydowane działania mające na celu zwiększenie obecności ekspertów w debacie publicznej nt. szczepień, ale też blokujące głos najbardziej radykalnych przedstawicieli ruchu atnyszczepionkowego w dyskursie publicznym. Zwalczając poglądy nagłaśniane przez ruchy antyszczepionkowe, należy jednocześnie wspierać w ramach systemu szczepień ochronnych rolę takich zawodów jak pielęgniarka/ pielęgniarz czy farmaceutka/ farmaceuta.
W odniesieniu do COVID-19 rekomendujemy stworzenie transparentnego kalendarza i instrukcji szczepień. Zmieniające się rekomendacje dotyczące odstępów czasowych między dawkami, kolejne dawki przypominające, różne schematy dla różnych grup wiekowych czy nowe szczepionki dedykowane konkretnemu wariantowi koronawirusa – wszystko to sprawia, że konieczne jest stworzenie jasnych, zrozumiałych i transparentnych wytycznych oraz harmonogramów szczepień. Podobnie jak w przypadku szczepień ochronnych dla dzieci, również szczepieniom na COVID-19 powinny towarzyszyć odpowiednie protokoły i schematy, które będą skutecznie komunikowane pacjentom. Promocja szczepień powinna uwzględniać nagłaśniany przez antyszczepionkowców fakt, że szczepionki w bardzo rzadkich przypadkach mogę wykazywać niekorzystne działania uboczne. Ponadto rekomendujemy stworzenie przejrzystego i kompleksowego systemu kompensacyjnego dla pacjentów, u których pojawiły się takie niepożądane odczyny po szczepienne. Ministerstwo Zdrowia zapowiedziało, że Fundusz Kompensacyjny Szczepień Ochronnych będzie obejmował również pacjentów przyjmujących inne szczepionki niż przeciwko COVID-19. Jest to bardzo dobry krok, niemniej rozszerzeniu stosowania wypłat kompensacyjnych powinna towarzyszyć kampania informacyjna.
7. Polskie społeczeństwo się starzeje. Udział osób starszych w populacji mieszkańców naszego kraju systematycznie rośnie. Na koniec 2020 r. liczba osób w wieku 60 lat i więcej wyniosła 9,8 mln. GUS prognozuje, że w roku 2030 liczba osób w tym wieku wzrośnie do 10,8 mln, a w 2050 r. wyniesie 13,7 mln. Seniorzy będą stanowili około 40 proc. ludności Polski. Te prognozy należy brać pod uwagę, planując politykę zdrowotną państwa, także działania w zakresie zdrowia publicznego i profilaktyki. Im zdrowsze będzie bowiem coraz liczniejsze pokolenie seniorów, tym mniejsze wydatki będą niezbędne na leczenie.
Rekomendujemy uwzględnienie osób starszych jako grupy docelowej strategii promocji zdrowia na szczeblu krajowym i lokalnym, objęcie osób starszych programami profilaktycznymi oraz stworzenie kierowanych do tej grupy programów, mających na celu wzmacnianie sieci kontaktów nieformalnych wśród osób starszych (przeciwdziałanie samotności), rozwój innych niż instytucjonalne form wsparcia osób w wieku senioralnym, zwłaszcza tych z ograniczeniami w codziennym funkcjonowaniu (idea solidarności międzypokoleniowej). Jednocześnie rekomendujemy takie zmiany w systemie ochrony zdrowia, dzięki którym seniorzy w razie pojawienia się problemów zdrowotnych mieliby zapewniony łatwy dostęp do opieki medycznej.
8. Otyłość jest następstwem braku ruchu oraz niewłaściwej diety i stanowi jedno z największych współczesnych zagrożeń cywilizacyjnych. Co czwarty Polak choruje na otyłość, a tylko 13 proc. jest świadoma zagrożeń, jakie pociąga za sobą to schorzenie. Ponad 80 proc. osób cierpiących na otyłość traktuje ją jako defekt kosmetyczny, nie zdając sobie sprawy z tego, że jest to przewlekła, ciężka choroba z wieloma powikłaniami wielonarządowymi, o bardzo złożonej etiologii i mechanizmie patogenetycznym. Otyłość „nie wygasa” samoistnie, a wręcz przeciwnie – ma tendencję do rozwoju i przynosi wiele różnych skutków o charakterze medycznym, społecznym, jak również psychologicznym. Pomimo wielu akcji informacyjnych otyłość nadal kojarzona jest przede wszystkim z obszarem wizualnym, a w dalszej kolejności – zdrowotnym. I pomimo że wpisana jest na listę chorób przewlekłych o kodzie E66, to statystycznie jest chorobą pomijaną w rozpoznaniach, a przecież stanowi rdzeń patogeniczny wielu chorób uznawanych za choroby cywilizacyjne, tj. choroby układu sercowo-naczyniowego, choroby wieńcowej, niewydolności serca, zaburzeń rytmu serca, udarów, cukrzycy oraz nadciśnienia tętniczego i chorób nowotworowych. Świadomość tych zagrożeń nabiera szczególnego znaczenia z uwagi na fakt, że staliśmy się w Europie „liderem” w obszarze rozwoju choroby otyłościowej, co najlepiej widać na przykładzie polskich dzieci, które pośród dzieci z innych krajów europejskich plasują się na pierwszym miejscu tej niechlubnej statystyki.
Rekomendujemy prowadzenie populacyjnego monitoringu częstości występowania nadwagi i otyłości wśród dzieci i młodzieży w wieku szkolnym. Obecnie nadwaga i otyłość istotnie rzutuje na kondycję zdrowotną tej grupy – dotyczy 30 proc. populacji w wieku 8-15 lat. Podkreślamy konieczność edukacji młodzieży w zakresie zagrożeń wynikających z niewłaściwego sposobu żywienia z uwzględnieniem braku regularnej aktywności fizycznej po zakończeniu edukacji szkolnej oraz zmniejszania się zapotrzebowania na energię od 19. roku życia. Promocja prozdrowotnego wzoru żywienia konieczna jest w szczególności w grupie chłopców z obszarów wiejskich, których matki deklarują wykształcenie poniżej średniego.
Rekomendujemy kierowanie programów edukacyjnych dotyczących profilaktyki nadwagi i otyłości do całych rodzin, tj. z uwzględnieniem nie tylko problemu dziecka, lecz także rodzica/rodziców. Takie działania trzeba umieścić w różnych zajęciach pozalekcyjnych oraz w programie szkół powszechnych.
9. W ostatnich latach na całym świecie obserwuje się gwałtowny wzrost oporności drobnoustrojów na antybiotyki. Szacuje się, że w 2019 r. z powodu zakażeń wywołanych przez bakterie oporne zmarło na świecie ok. 5 mln osób. ECDC ocenia, że w Europie liczba zakażeń wywoływanych przez bakterie oporne w 2020 r. wyniosła 801 517, a liczba zgonów – 35 813. Niekorzystne trendy uległy nasileniu w trakcie pandemii COVID-19 ze względu na nieadekwatne procedury kontroli zakażeń szpitalnych, ukierunkowane głównie na zabezpieczenie personelu przez zakażeniem SARS-CoV-2, ale sprzyjające szerzeniu się drobnoustrojów opornych pomiędzy pacjentami oraz niekontrolowane i nieuzasadnione stosowanie antybiotyków u pacjentów zakażonych SARS-CoV-2. W Polsce w okresie pandemii doszło do bardzo znacznego wzrostu oporności wśród drobnoustrojów inwazyjnych – w ocenie ekspertów sytuacja wymknęła się spod kontroli i wymaga pilnych działań naprawczych.
Rekomendujemy działania prowadzące do zahamowania narastającej oporności drobnoustrojów, a tym samym zapewniające przydatność dostępnych antybiotyków, takie jak: wdrożenie i bezwzględne przestrzeganie procedur kontroli zakażeń szpitalnych, w tym przede wszystkim szybkie wykrywanie i izolowanie pacjentów zakażonych/skolonizowanych drobnoustrojami wieloopornymi oraz wdrożenie i rygorystyczne przestrzeganie zasad racjonalnej antybiotykoterapii.
Wyżej wymienione działania wymagają odpowiednich zasobów, tj. zatrudnionych w pełnym wymiarze czasu zespołów kontroli zakażeń oraz zespołów ds. polityki antybiotykowej. W skład tych ostatnich powinien wchodzić specjalista ds. leczenia zakażeń (lekarz mikrobiolog lub lekarz innej specjalności przeszkolony w tym zakresie), farmakolog kliniczny i diagnosta mikrobiolog. Zespoły takie funkcjonują we wszystkich krajach rozwiniętych, natomiast w Polsce ich rola ciągle jest niedoceniana, a praca często łączona z innymi działaniami, co istotnie ogranicza ich skuteczność i prowadzi do wyżej opisanych konsekwencji.
10. W ostatnich latach wzrasta liczba pacjentów (zarówno dorosłych, jak i dzieci) z zaburzeniami natury psychicznej. Jednocześnie w literaturze kładzie się nacisk na skuteczność profilaktyki zaburzeń psychicznych. Akcentuje się pewne odrębności psychoprofilaktyki w stosunku do profilaktyki chorób somatycznych. Jednocześnie szczegółowa analiza publikacji na temat psychoprofilaktyki sugeruje, że niewystarczające efekty oddziaływań najczęściej wynikają z nieprecyzyjnej aplikacji tych ostatnich.
Rekomendujemy nowe podejście do problemu coraz powszechniejszych zaburzeń psychicznych zakładające, że mogą one być skutecznie redukowane za pomocą oddziaływań profilaktycznych wszystkich trzech faz. W profilaktyce pierwszej fazy zakładamy, że obok aktywności fizycznej, zdrowej diety i przestrzegania zasad higieny snu istotne jest utrzymanie równowagi pomiędzy pracą a życiem prywatnym, świadomej hierarchii wartości i dobrych relacji społecznych.
W profilaktyce drugiej fazy kluczowe jest uznanie, że zaburzenia psychiczne nie są „normalną” reakcją psychologiczną, lecz mają swoją biologiczną dynamikę i wymagają leczenia w najwcześniejszych fazach rozwoju. Zasadnicze znaczenie ma wczesne leczenie lekceważonych zaburzeń psychicznych – bezsenności, lęku i depresji.
Na znaczeniu zyskuje też profilaktyka trzeciorzędowa, w której należy uwzględnić najnowsze doniesienia naukowe, wskazujące m.in. na skuteczność ćwiczeń aerobowych w redukowaniu objawów schizofrenii. W rozwiniętych zaburzeniach psychicznych profilaktyka trzeciej fazy jest jedną z najbardziej efektywnych form oddziaływań z bardzo dobrą proporcją koszt–efekt.
11. Rewolucja technologiczna w branży medycznej stała się faktem. Nowe technologie są wielką szansą na poprawę jakości życia pacjentów, usprawnienie pracy lekarzy i lepsze funkcjonowanie systemu ochrony zdrowia. Niestety, na obecnym etapie obnażają one często braki w jakości procedur prawnych i zarządczych. Postęp w technologiach zwiększa też oczekiwania ze strony pacjentów odnośnie jakości, dostępności i szybkości świadczonych usług medycznych. Jednocześnie zmusza pracowników ochrony zdrowia do nabywania nowych umiejętności. Technologie nie zastąpią pracy specjalistów, ale będą kształtować przyszłość ochrony zdrowia i – jak podkreślali prelegenci – są nadzieją na lepsze jutro.
Rekomendujemy dalsze wdrażanie systemów teleinformatycznych. Wykorzystanie narzędzi online do rejestracji pacjentów i zamawiania szczepionek okazało się jednym z najmocniejszych elementów Narodowego Programu Szczepień (NPS). Podobna infrastruktura powinna zostać zastosowana do innych rodzajów szczepień. Podobnie jak w przypadku NPS wdrożenie rozwiązań cyfrowych powinno odbywać się na drodze szkoleń z wykorzystaniem metod zdalnych.
Dalszemu wdrożeniu systemów teleinformatycznych powinny towarzyszyć działania zwiększające poziom kompetencji cyfrowych personelu medycznego, z uwzględnieniem faktu, że luka pokoleniowa sprzyja starzeniu się części zawodów medycznych (np. pielęgniarek). Osoby starsze są narażone na ryzyko wykluczenia cyfrowego.
Konieczne jest monitorowanie wpływu wprowadzania rozwiązań cyfrowych na nierówności w zdrowiu. Wskazane wydaje się podjęcie dodatkowych działań oraz nakładów finansowych celem zapewnienia należytej opieki medycznej osobom wykluczonym cyfrowo w dobie przenoszenia coraz większej liczby usług medycznych do obszaru e-zdrowia.
Ponadto niezbędna jest modyfikacja ram prawnych ochrony danych osobowych/medycznych i wykorzystywania tych danych do celów badań naukowych i codziennej praktyki klinicznej, w tym świadomej zgody pacjenta na udostępnianie danych w systemie publicznym i poza nim.
12. Lekarz w polskim systemie ochrony zdrowia nie ma do czynienia z kulturą bezpieczeństwa, ale kulturą strachu. Podobne opinie wyrażano podczas dyskusji na temat błędów lekarskich i tworzenia odpowiedzialnego prawa. Zdaniem wielu ekspertów bezpieczeństwo zdrowotne pacjenta maksymalizują tzw. przepisy o no-fault, znoszące orzekanie o winie. Ich wprowadzenia domaga się w Polsce część środowiska lekarskiego. Zwolennicy takiego systemu wyrażają przekonanie, że karanie lekarzy zmniejszy prawdopodobieństwo występowania niepożądanych zdarzeń medycznych, jest błędne. Silniejszym czynnikiem zmniejszającym częstość występowania przewinień jest nieuchronność ich wykrycia, a ekwiwalentem tego może być obligatoryjny rejestr zdarzeń niepożądanych. Przeciwnicy takiego rozwiązania uznają je za formę faworyzowania określonej grupy zawodowej.
Rekomendujemy przeprowadzenie analizy dostępnych danych dotyczących systemu no-fault i działania mające na celu sprawdzenie, jakie rozwiązania prawne najlepiej sprzyjają wprowadzeniu kultury bezpieczeństwa w przychodniach i szpitalach, zapewniając przede wszystkim maksymalne bezpieczeństwo pacjentom. Warto zauważyć, że problem odpowiedzialności za błędy zawodowe i wyciągania z nich wniosków nie występuje jedynie w ochronie zdrowia, ale odnosi się do działalności w tzw. sektorze wysokiego ryzyka, gdzie niewielki błąd może przynieść tragiczne skutki. Warto też zwrócić uwagę na psychologiczne zjawisko występujące między innymi w analizowaniu błędów medycznych, a polegające na nadmiernym przypisywaniu odpowiedzialności za błędy konkretnym osobom i niedocenianiu wielu abstrakcyjnych czynników, takich jak procedury, otoczenie instytucjonalne czy inne niezależne od człowieka okoliczności zdarzenia. Zjawisko to nazwano błędem atrybucji.
Prof. Henryk Skarżyński