Poprawa społecznej wiedzy na temat korzyści wynikających ze stosowania szczepień, propagowanie szczepień jako najskuteczniejszego sposobu zapobiegania chorobom, jak również zwiększenie wyszczepialności wśród populacji to kluczowe wyzwania polskiego systemu szczepień ochronnych.
W konferencji podsumowującej obchody tegorocznego Ogólnopolskiego Dnia Szczepień (8 grudnia br.) wzięli udział m.in. Minister Marek Posobkiewicz, Główny Inspektor Sanitarny, dr. hab. n. med. Adam Antczak, Prorektor ds. klinicznych, Uniwersytet Medyczny w Łodzi oraz red. Renata Furman z Instytutu Ochrony Zdrowia. Gospodarzem wydarzenia już po raz dziewiąty była prof. dr hab. n. med. Ewa Bernatowska z Kliniki Immunologii Instytutu „Pomnik-Centrum Zdrowia Dziecka”.
Które szczepienia zdaniem Pediatrycznego Zespołu Ekspertów ds. Programu Szczepień Ochronnych przy Ministrze Zdrowia powinny się znaleźć w obowiązkowym Programie Szczepień Ochronnych:
Zdaniem ekspertów wyzwaniem Programu Szczepień Ochronnych jest zapewnienie najlepszej dostępnej ochrony przed pneumokokami, zgodnej z europejskimi i światowymi standardami.
Wprowadzenie 1 stycznia 2017 r. powszechnych obowiązkowych szczepień ochronnych przeciwko pneumokokom to krok milowy w ochronie zdrowej populacji dzieci do 2. roku życia, które są w tym wieku szczególnie narażone na wystąpienie inwazyjnej choroby pneumokokowej (IChP). „Jeszcze bardziej narażone na powikłania zdrowotne i wysoką śmiertelność w przebiegu IChP są dzieci z grup ryzyka. Dla tych dzieci obowiązkowy Program Szczepień Ochronnych zapewnia szczepionkę PCV13, która ma szerszy zakres ochrony i lepiej stymuluje odporność w porównaniu ze szczepionką PCV10” – podkreśla prof. dr hab. n. med. Ewa Bernatowska z Kliniki Immunologii Instytutu „Pomnik-Centrum Zdrowia Dziecka”.
Szczepionka PCV13 jest zarejestrowana i posiada rekomendacje zagranicznych gremiów eksperckich (CDC, ACIP, AAP) do stosowania w grupach dzieci przewlekle chorych. Szczepionka PCV13 jako jedyna jest rekomendowana przez towarzystwa naukowe: Polskie Towarzystwo Pediatryczne, Polskie Towarzystwo Onkologii i Hematologii Dziecięcej, Polskie Towarzystwo Immunologii Doświadczalnej i Klinicznej – do stosowania we wszystkich grupach wiekowych; dzieci i osób dorosłych z zaburzoną odpornością. Do tej grupy należą też dzieci przedwcześnie urodzone, stanowiące ok. 10% populacji dzieci nowo narodzonych. Prof. Ewa Bernatowska zaznacza: „Pediatryczny Zespół Ekspertów ds. Programów Szczepień w oparciu o merytoryczną wiedzę rekomendował szczepionkę PCV13, która posiada szerszy zakres działania, jest bardziej immunogenna oraz efektywna. W przypadku grup ryzyka, dzieci z obniżoną odpornością, wcześniaków oraz przewlekle chorych, należy umożliwić dzieciom korzystanie ze szczepionki PCV13. Badania dowodzą, iż szczepionka PCV13 zapewnia lepszą ochronę
w przypadku chorób płuc, nerek oraz HIV”.
Zgodnie z pismem Głównego Inspektora Sanitarnego z dnia 7 marca 2017 r. decyzje o wyborze szczepionki przeciwko pneumokokom w grupach ryzyka podejmuje lekarz, zgodnie ze wskazaniami aktualnej wiedzy medycznej. W Charakterystyce Produktu Leczniczego szczepionki PCV10 zamieszczono wyniki badań u dzieci z HIV oraz z anemią sierpowatą, które wykazały niższą ochronę przeciwciał, wobec serotypów 6B i 23F, a u pacjentów z HIV obniżoną ochronę wobec pozostałych serotypów.
Szczepienia przeciwko pneumokokom dla dzieci i młodzieży z grup ryzyka w wieku od 6 do 18 roku życia priorytetem.
Wprowadzenie szczepień obowiązkowych przeciwko pneumokokom dla dzieci z grup ryzyka z obniżoną odpornością w wieku od 6 do 18 roku życia to obecnie priorytet koniecznych zmian w Programie Szczepień Ochronnych zgłoszonych Ministrowi Zdrowia przez Pediatryczny Zespół Ekspertów ds. Programu Szczepień Ochronnych przy Ministrze Zdrowia. Ta grupa wysokiego ryzyka nie została po raz kolejny objęta bezpłatnymi szczepieniami finansowanymi z budżetu państwa w Programie Szczepień Ochronnych na 2018 r. Prof. Ewa Bernatowska zaznacza: „Należy zwrócić uwagę na dzieci z obniżoną odpornością w wieku 6 do 18 roku życia, w przypadku dostępności PCV13 w łatwy sposób można by ochronić te dzieci przed serotypami zawartymi w szczepionce , w tym serotypem 3, który występuje w Polsce najczęściej i jest najczęstszą przyczyną zgonów oraz ochroni przed serotypem 19A, który jest oporny na wiele antybiotyków. Szczepionka PCV13 ochrania całą populacje od urodzenia, aż po późną starość”.
Jak ważną rolę w profilaktyce chorób zakaźnych odgrywają szczepienia przeciwko pneumokokom zaznaczył również Andrzej Kuczara, Prezes Zarządu Fundacji Aby Żyć: „Jesteśmy organizacją, która popiera profilaktykę zakażeń tylko poprzez szczepienia, głównie skupiamy się na profilaktyce zakażeń pneumokokowych. Oczywiście nasze stanowisko jest jedno – szczepionki, są jedynym znanym dziś narzędziem profilaktyki chorób zakaźnych, przy szczepionkach przeciwko pneumokokom stawiamy na możliwie najszerszą ochronę – szczepionkę 13-walentną”.
Potrzeba wprowadzenia sczepień przeciwko rotawirusom do obowiązkowego Programu Szczepień Ochronnych.
„Wprowadzenie szczepień przeciwko rotawirusom do obowiązkowego Programu Szczepień Ochronnych to jeden z priorytetów zmian planowanych do końca 2022 r. przez Pediatryczny Zespół Ekspertów ds. Programu Szczepień Ochronnych przy Ministrze Zdrowia. Rekomendacje te uzasadnia sytuacja epidemiologiczna – dane wskazujące na wysoką częstość zakażeń rotawirusowych w Polsce” – mówi prof. Ewa Bernatowska.
Grupa rotawirusów jako najczęstsza przyczyna nieżytu żołądkowo-jelitowego powoduje ok. 200 tysięcy zgonów na świecie u dzieci do 5 roku życia. Według dostępnych danych w Polsce zapadalność na zakażenia rotawirusowe jest bardzo wysoka, wynosi ok. 172 000 zachorowań rocznie, u dzieci zgłaszających się do lekarza z powodu zakażenia żołądkowo-jelitowego. Według danych Narodowego Funduszu Zdrowia (NFZ), znaczna liczba hospitalizacji z powodu zapalenia żołądka i jelit o prawdopodobnym lub potwierdzonym podłożu infekcyjnym sięga 50 tysięcy rocznie i utrzymuje się na niezmiennie wysokim poziomie.
Koszty finansowania powszechnych szczepień przeciwko rotawirusom w Polsce
Wg statystyk NFZ, biorąc pod uwagę jednorodne grupy pacjentów (JGP) wynika, że na liczbę ok. 50 000 hospitalizacji rocznie, z procedury grupy P.22 (2387,02 zł), roczne koszty hospitalizacji z powodu zapalenia żołądka i jelit mogą sięgać ok. 122 mln zł. Natomiast potencjalny koszt szczepień populacyjnych 95% kohorty urodzeniowej – 370 tysięcy dzieci, przy założeniu kosztu szczepienia na poziomie ok. 240 zł wyniósłby maksymalnie ok. 84 mln zł.
Ekstrapolacja danych europejskich dotyczących efektywności szczepień populacyjnych przeciwko rotawirusom na warunki polskie, uwzględniając specyficzne dane GUS, NFZ i NIZP/PZH wskazuje, że profilaktyka przy użyciu szczepionki poliwalentnej przełożyłaby się w Polsce na 74% redukcję liczby hospitalizacji z powodu zakażeń rotawirusowych już w 2 roku od wprowadzenia szczepień, zapewniając dodatni bilans ekonomiczny.
Perspektywa szerszej ochrony przed grypą
W Polsce przeciw grypie szczepiło się zaledwie 3,4% całej populacji. W ostatnim sezonie NIZP-PZH odnotował 4,8 mln zachorowań i podejrzeń zachorowań na grypę, o 19% więcej w porównaniu do sezonu poprzedniego. W poprzednim sezonie 6,9 tys. osób było hospitalizowanych, a 25 zmarło z powodu grypy.
Dane epidemiologiczne przypominają o konieczności szczepień przeciwko grypie każdego roku. Zachorowania u ludzi wywołują typy A i B wirusa grypy, które są w składzie szczepionki. Stałym elementem wszystkich obecnie produkowanych szczepionek przeciwko grypie jest również antygen wirusa grypy świńskiej AH1N1. Zachorowanie w grupach ryzyka u pacjentów z defektem odporności czy u chorych z chorobami przewlekłymi stanowi ryzyko zgonu lub powikłań choroby zasadniczej. Obecnie dostępne są czterowalentne szczepionki, które zapewniają najszersze pokrycie, gdyż zawierają dodatkowo wirus typu B. Szczepionki te mają rekomendacje światowych gremiów opiniotwórczych WHO, STIKO, ECDC, dlatego informacja o ich dostępności powinna znaleźć się w Programie Szczepień Ochronnych.
Pediatryczny Zespół Ekspertów ds. Programu Szczepień Ochronnych przy Ministrze Zdrowia w związku z szerszą ochroną przed wirusem grypy typu B rekomenduje szczepionkę czterowalentną w szczepieniach w grupach ryzyka. Priorytetem są obecnie obowiązkowe szczepienia u dzieci do 5. roku życia, gdzie przebieg grypy może być szczególnie ciężki.
Pan dr hab. n. med. Adam Antczak, Prorektor ds. klinicznych Uniwersytetu Medycznego w Łodzi podkreśla stanowczo: „Szczepienie przeciwko grypie potencjalnie ratuje życie. To nie jest szczepienie, które działa w 100%, ale daje szansę by zamiast umrzeć trafić na Odział Intensywnej Terapii, a zamiast trafić na OIOM trafić na oddział szpitalny lub zamiast trafić do szpitala, leczyć się w domu, a może zamiast leczyć grypę w domu – wreszcie nie zachorować”.
Fundusz Kompensacyjny Narodowego Programu Szczepień Ochronnych
Zmiany realizacji Narodowego Programu Szczepień Ochronnych (NPSO) oraz utworzenie Funduszu Kompensacyjnego – to jedna z przyczyn wprowadzenia zmian w ustawie o zapobieganiu i zwalczaniu zakażeń i chorób zakaźnych u ludzi. Utworzenie Funduszu Kompensacyjnego Narodowego Programu Szczepień Ochronnych jest wyrazem odpowiedzialności państwa, które wprowadziło w drodze prawnej obowiązek realizacji szczepień dzieci i młodzieży. W chwili podpisania ustawy po stronie państwa będzie spoczywał obowiązek udzielania wsparcia tym opiekunom dzieci, którzy ten obowiązek realizują u znajdujących się pod ich opieką dzieci, u których wystąpiły działania niepożądane związane z wykonanym szczepieniem. Jak podkreśla Minister Marek Posobkiewicz, Główny Inspektor Sanitarny „Do niepożądanych odczynów poszczepiennych po zastosowaniu produktów, które znajdują się na rynku farmaceutycznym, dochodzi niezwykle rzadko. Jednak w przypadku gdy dojdzie do hospitalizacji spowodowanej właśnie wspomnianym wcześniej odczynem, pacjent będzie mógł liczyć na świadczenie kompensacyjne”.
Proponowane przepisy wprowadzające opiekuńcze świadczenia kompensacyjne stanowią realizację zasady solidarności społecznej, na której oparty jest obowiązujący w naszym kraju system powszechnych szczepień ochronnych dzieci i młodzieży w ramach Narodowego Programu Szczepień Ochronnych (NPSO). Zgodnie z projektem ustawy Fundusz Kompensacyjny NPSO będzie finansowany z wpłat firm farmaceutycznych, które w ramach NPSO dostarczają szczepionki do realizacji obowiązkowych szczepień ochronnych. Środki gromadzone w Funduszu będą przysługiwać osobie sprawującej opiekę nad osobą małoletnią, u której w określonym czasie po wykonaniu obowiązkowego szczepienia wystąpiły objawy chorobowe wymagające leczenia szpitalnego przez okres nie krótszy niż 14 dni. Projekt ustawy określa okoliczności związane ze szczepieniem, które doprowadziły do konieczności hospitalizacji.
Projekt zwraca również uwagę, że zgodnie z Art.2 pkt 16 ustawy „niepożądany odczyn poszczepienny (NOP)” to niepożądany objaw chorobowy pozostający w zawiązku czasowym z wykonanym szczepieniem ochronnym. Definicja NOP opracowana na potrzeby zapewnienia odpowiedniej czułości systemu nadzoru nad bezpieczeństwem szczepień, nie przesądza jednakże o istnieniu związku przyczynowo skutkowego pomiędzy podaniem szczepionki a wystąpieniem objawów chorobowych. Dlatego też ustalenie uprawnień do otrzymania opiekuńczego zasiłku kompensacyjnego będzie się opierać nie na zgłoszeniu przez lekarza NOP, lecz na wystąpieniu – w określonym czasie po szczepieniu – wskazanych w rozporządzeniu ministra właściwego do spraw zdrowia objawów chorobowych, które
– zgodnie z aktualną wiedzą naukową – stanowią możliwy NOP.
Zakłada się, że wysokość opiekuńczego świadczenia kompensacyjnego będzie równa jednej siódmej kwoty przeciętnego miesięcznego wynagrodzenia w sektorze przedsiębiorstw ogłoszonego przez Prezesa Głównego Urzędu Statystycznego za rok poprzedni pomnożonej przez liczbę dni hospitalizacji, nie więcej jednak niż 70 000 zł.
Realne zagrożenia wynikające z zaniechania obowiązku szczepień ochronnych
W Polsce liczba rodziców uchylających się od zaszczepienia własnego dziecka niepokojąco wzrasta, w 2016 zarejestrowano 29 000 niezaszczepionych dzieci. Utrzymująca się stale relatywnie wysoka wyszczepialność może jednak uśpić czujność. Niepokój budzi kwestia wzrastającej liczby zachorowań na odrę na terenie Europy, a także wzrost zachorowań w Polsce – do listopada br. zanotowano 125 przypadków. Znacznie gorsza sytuacja dotyka wielu krajów europejskich, w których zamiast przybywać obszarów wolnych od zachorowań, przybywa osób zakażonych wirusem odry.
Wśród 51 krajów europejskich w 24 wyeliminowano odrę, w 13 – od 3 lat nie obserwuje się zachorowań, natomiast w 14 państwach regularnie występują pojedyncze zachorowania lub ogniska endemii. Najwięcej zachorowań na odrę odnotowano w 2010 r. w Rumunii (w tym 24 zgony), w Bułgarii w tym samym roku potwierdzono 24 tysiące zachorowań na odrę, we Francji w 2011 r. na południu kraju odnotowano ponad 9 tysięcy zachorowań. Obecnie, w 2017 r. we Włoszech zachorowały 4 794 osoby, w tym 4 zmarły, kumulacja zachorowań dotyczyła młodych ludzi w wieku ok. 27 lat, zanotowano także endemie w szpitalach (ponad 300 zachorowań). Średnia wyszczepialność we Włoszech to 82% – jak się okazuje, wyszczepialność zbyt mała, by uniknąć zachorowań. Należy podkreślić znaczenie poziomu przeciwciał – w Niemczech w latach 2003-2006 seroprotekcja przeciwko odrze, śwince i różyczce była poniżej 80%, przy wyższej wyszczepialności dzieci i młodzieży wynoszącej 88%.
Aktywiści ruchów antyszczepionkowych, w większości komunikatów internetowych przekazują fałszywe informacje o bezpieczeństwie szczepień, co sprawia, że rodzice czują się zagubieni, brak im źródła rzetelnej wiedzy o efektywności oraz bezpieczeństwie szczepień. Trudno im podjąć decyzje o zaszczepieniu dziecka. Ruchy antyszczepionkowe dysponują także dostępem do danych o liczbie zgłaszanych Niepożądanych Odczynów Poszczepiennych rejestrowanych przez Urząd Rejestracji Produktów Leczniczych, Wyrobów Medycznych i Produktów Biobójczych. Liczby te stają się argumentem, że szczepionki są niebezpieczne i nie warto się szczepić. Tymczasem liczba zgłoszeń wzrasta, ponieważ zarówno podmioty odpowiedzialne, jak i lekarze dokładają starań związanych z raportowaniem NOP. Zgłoszeń dokonują także sami rodzice zaszczepionych dzieci. W 2016 r. zanotowano 2536 zgłoszenia, z których wiele pozbawionych było związku przyczynowo skutkowego ze szczepieniem.
Utworzenie platformy o charakterze edukacyjnym i społecznym jest w obecnej sytuacji potrzebą chwili. Dzięki niej zwiększamy dotarcie do opinii społecznej, rodziców, a także osób odpowiedzialnych za kreowanie systemu ochrony zdrowia w Polsce z możliwie pełnym obrazem dot. właściwości szczepień ochronnych, ich znaczenia i wpływu na zdrowie społeczeństwa.
Porozumienie na Rzecz Dobrych Praktyk w Szczepieniach
5 października br. z inicjatywy Instytutu Ochrony Zdrowia powołano Porozumienie na Rzecz Dobrych Praktyk w Szczepieniach. Porozumienie jest niezależną platformą ekspertów medycznych, klinicystów, osób związanych ze światem nauki oraz przedstawicieli organizacji pacjentów, którym przyświeca idea merytorycznej dyskusji nt. szczepień. Pomysłodawcą i inicjatorem Porozumienia na Rzecz Dobrych Praktyk w Szczepieniach jest Instytut Ochrony Zdrowia, w partnerskiej współpracy z firmą Pfizer.
Renata Furman z Instytutu Ochrony Zdrowia podkreśla słuszność Porozumienia na Rzecz Dobrych Praktyk w Szczepieniach: „Szczepienia stały się ofiarą własnego sukcesu. Lekarze jako przedstawiciele świata nauki powinni uświadamiać społeczeństwo o bezcennej wartości szczepień. Musimy znaleźć wspólną receptę na rozmowy z pacjentami, którzy nie są przekonani co do słuszności szczepień”.
Instytut Ochrony Zdrowia przystępuje obecnie do realizacji przedsięwzięcia z zakresu zdrowia publicznego pt. „Medyczne zdobycze cywilizacji: szczepienia”. Jest to kontynuacja realizacji projektu Instytutu pn. „Zdrowie priorytetem politycznym państwa”, który Instytut prowadzi z sukcesem od 2013 r., publikując kolejne raporty analityczne oraz organizując seminaria i konferencje naukowe z udziałem liderów opinii z obszaru zdrowia. Instytut Ochrony Zdrowia, działając jako ośrodek analityczny typu think-tank, wspiera swoim głosem doradczym działalność Porozumienia na Rzecz Dobrych Praktyk w Szczepieniach, zapewniając jego społeczny i edukacyjny charakter. Bazując na zasadzie transparentności i niezależności wszystkich członków, Instytut Ochrony Zdrowia będzie wspierał Porozumienie na Rzecz Dobrych Praktyk w Szczepieniach, rozwijając autonomiczny głos w dyskusji. Powołanie Porozumienia na Rzecz Dobrych Praktyk w Szczepieniach stanowi ważny krok ku podjęciu publicznej debaty na temat znaczenia szczepień ochronnych w wymiarze zdrowia publicznego i zdrowia indywidualnego – szczególnie w obliczu stale narastającej liczby przeciwników szczepień.